Անգլիացի փիլիսոփա, բարեփոխիչ, իրավաբան Ջերեմի Բենթամին հիմնականում ճանաչում են այլ՝ այսօր նրանից շատ ավելի համբավավոր մի փիլիսոփայի՝ Միշել Ֆուկոյի միջնորդությամբ, որն անդրադառնում է Բենթամին իր հայտնի «Հսկել և պատժել», շատերին անգլերեն թարգմանությամբ հայտնի՝ «կա՛րգապահել (discipline) և պատժել․ բանտի ծնունդը» մենագրության էջերում՝ խոսելով Բենթամի ճարտարապետական հոգեզավակից՝ «պանօպտիկոն»՝ «համատես», «համաչյա» հավակնոտ անվամբ բանտավայրի նրա նախագծից, որ Ֆուկոյի մենագրության կենտրոնասյունն է։ Շինություն, որի նպատակը բանտում փակված զնդանավորներին կարգապահելն ու օրինապահ դարձնելն է հնարավորինս անճիգ ու հնարավորինս ցածագնի՝ էժան։ Շինություն, որ այսօր դարձել է արդի պետության մակդիրներից ու բնորոշիչներից մեկը՝ պետության՝ անտես և տեսուն վերակացու լինելու խորհրդանիշը։
Արդի պետությունը սովորաբար սահմանում են Մաքս Վեբերի՝ ակադեմոսյան շրջանակներին քաջ հայտնի երկու ձևակերպումով․ մեկ՝ որ պետությունը բյուրոկրատական մեքենա է (սա, թերևս, «երկաթյա վանդակ»-ի վեբերյան մեղմասությունն է), և երկրորդ՝ որ պետությունը հարկադրի՛չ մարմին է՝ կազմավորություն, որի վարչակառավարչական անձնակազմը՝ ի պետս հանրային կարգ և կանոնի հաստատման, կարողանում է առանց լուրջ դժվարության պահպանել լեգիտիմորեն ֆիզիկական ուժ բանեցնելու իր մենաշնորհը՝ բռնության՝ բռնի ուժի իր լեգիտիմ մոնոպոլիան։ Սահմանումներ, որ հիմա արդեն համալրվել են երրորդով․ պետությունը համատես է՝ պանօպտիկոն։
Բայց ի՞նչ ասել է՝ համատես։ Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում այդ շինությունը։ Համատեսը օղակաձև հատակագծով բանտային կալանատուն է, որի շրջագծով շարված են վանդակաճաղերով բանտախցեր, իսկ շրջանաձև հատակագծի կենտրոնում բարձրանում է խոյանիստ մի աշտարակ, որի ձեղնահարկում նստած վերատեսուչը կարող է տեսնել բոլորին, իսկ արգելանքի տակ նստածները նրան տեսնել չեն կարող։ Պանօպտիկոնը բանտարկյալին կարգապահելու բենթհամյան նախագիծն է, որը գալիս է փոխարինելու կարգապահելու միջնադարյան վարառությանը՝ պրակտիկային, երբ մարդկանց սաստելու գլխավոր գործիքը չարչարանքն ու մարմնական կտտանքներն էին։ Մարմնական ցավի ու կտտանքի նվազեցման նոր տրամասույրը՝ դիսկուրսը, Ֆուկոյի հետազոտության առարկան է, իսկ Բենթհամի ուղղիչ կապանատունը, Ֆուկոյի կարծիքով, զովողաբանական՝ սոցիոլոգիական, կարևորագույն ներգործության խորհրդանիշ է՝ շեշտում է պետության ամենակա ու բոլորին հայտնի ներկայությունը․ կալանավորները կարգապահվում են, որովհետև չգիտեն՝ ո՛ր պահին են նայում իրենց, ո՛ր պահին՝ ոչ, նրանք ներքնայնացնում՝ ներկալում են վախն ու այդ կերպ՝ անգամ իսկ վերացնում են բանտապահի ներկայության անհրաժեշտությունը, որովհետև, ինչպես Ֆուկոն է գրում, ազատազրկվածին տեսնում են, իսկ նա չի տեսնում։ Նա զննության առարկա է՝ տեղեկույթ, բայց հաղորդակցության ենթակա՝ սուբյեկտ լինել չի կարող։ Իսկ այս ամենի հիմնանիստ սկզբունքը, որ Ֆուկոն վերագրում է Բենթհամին, մեկն է՝ իշխանությունը պետք է լինի տեսանելի, բայց ոչ՝ վավերելի՝ ստուգելի։
Այսպես են հիմնականում ճանաչում Ջերեմի Բենթհամին, որն ապրել է 1748-1832 թվականներին, և որին այլ կերպ նաև կոչում են արդի օգտապաշտության՝ ուտիլիտարիզմի նախահայրը։ Պանօպտիկոնն էլ, իհարկե, օգտամատույց՝ ուտիլիտար նախագիծ է, ի վերջո, քանի որ սպասարկում է դրված գերխնդրի, գերնպատակի՝ օգտակար արժեքի բյուրապատկմանը, որն այս դեպքում՝ բանտարկյալների կարգապահությունն է։ Օգտակարություն, որին պետք է հասնել հնարավորինս անջանք և հնարավորինս անծախս (մեկ դիտորդ աշտարակում, այն էլ՝ ոչ ողջ օրը)։ Պանօպտիկոնն, իհարկե, լավագույնս ծառայում է այդ նպատակին․ կանխում է անկարգապահության չարիքն ու բազմապատկում է կարգասիրության, կանոնապահության և օրինակիր բարեպատշաճության օգուտները։ Համատեսը խոսուն օրինակ է, բայց օգտապաշտությունը միայն նրանով ներկայացնելը կպարզունակացներ հարցի էությունն ու ավանդույթի տեսական–փիլիսոփայական երկար ու ձիգ պատմությունը, որ սկիզբ է առնում դեռ մեր թվարկությունից առաջ չորրորդ դարում։
Եւ ուրեմն՝ ի՞նչ է օգտապաշտությունը՝ ուտիլիտարիզմը, և ի՞նչ ազդեցություն կարող է այդ հայեցակարգը թողնել պատերազմի մեր ըմբռնումների ու խաղաղության մեր պատկերացումների վրա։ Այդ մասին Բենթհամը գրում է 1829 թվականին՝ օգտապաշտության ակունքներին նվիրված մի գրության մեջ, որտեղ մեջբերում է հռոմեացի նշանավոր բանաստեղծ Քվինտոս Հորացիոս Փլակոսի սատիրաները. «utilitas, jiusti prope mater et aequi», որ կնշանակի՝ օգտակարությունը մայրն է արդարության և մայրն է հավասարության։ Մեջբերում, որով Բենթհամը քննարկումը տեղակայում է արությունների՝ virtues՝ առաքինությունների, հայտնի բանավեճի պարագծի մեջ՝ ընդգծելով, որ օգտակարությունը առնչվում է կարևորագույն մի առաքինության՝ արդարությանը։ Ավելին՝ նա կարծես նաև ընդգծում է, որ օգտակարը՝ ուտիլիտան, նախորդում է արդարությանն ու հավասարությանը, ոչ թե բխում է դրանցից։ Բենթհամի մեջբերումն, իհարկե, պատահական չէ, սակայն պահանջում է, որ նայենք հետ ու գնանք հին աշխարհ՝ դեպի արդի օգտապաշտության ակունքները՝ դեպի անտիկ էպիկուրականություն։
