Կարծես կասկած չի հարուցում այն հանգամանքը, որ Հայաստանում 2018թ. ապրիլ-մայիս ամիսներին տեղի ունեցած իրադարձության հիմնական շարժիչը հասարակական տարբեր շերտերում ու խմբերում անարդարության տարածված զգացումն էր, իսկ խորքային պահանջը՝ արդարության վերականգնման պահանջը: Երբ մեզանում ասում են «սոցիալական արդարություն», ապա խորհրդային իներցիայով որոշ հասարակական խմբերում անպայմանորեն պատկերացնում են նյութական ռեսուրսների գրեթե հավասար բաշխում կամ ինչ-որ մեխանիզմների օգնությամբ դրանց վերաբաշխում: Ընդ որում, ռեսուրսների բաշխման ու վերաբաշխման հարցում գլխավոր դերակատար են համարում պետությանը: Հետեւաբար, բոլոր սոցիալական անարդարությունների մեղավորն էլ դառնում է պետությունը կամ պետական իշխանության կրողները:

Սոցիալական արդարության վերաբերյալ այս էգալիտարիստական պատկերացման կողքին մեզանում շրջանառվում է նաեւ դրա հակադիր պատկերացումը, որի համաձայն յուրաքանչյուրը պետք է ստանա կամ ունենա այնքան, որքան արժանի է, իսկ անհատական արժանիքները տարբեր են, հետեւաբար, արդար է յուրաքանչյուրին տալ իր հասանելիքը, եւ անարդար է մեկի վաստակից մասնաբաժին վերցնել ու հատկացնել մյուսին: Նյութական ռեսուրսները պիտի բաշխվեն ոչ հավասարապես եւ պետությունը կամ պետական իշխանության կրողները նվազագույն միջամտություն պիտի ունենան  բաշխման գործընթացներում: Հետազոտությունները նաեւ ցույց են տալիս, որ Հայաստանում սոցիալական արդարության վերաբերյալ անհատական մակարդակում քիչ չեն նաեւ իրավիճակային գիտակցության կրողները, երբ մարդն իր դիրքորոշումը փոխում է մեկից մյուսին՝ կախված իրավիճակից:

Հասարակության մեջ սոցիալական արդարությունը նախ եւ առաջ վերաբերում է նրան, թե ինչպես են օգուտները եւ բեռները բաշխվում հասարակության անդամների միջեւ: Օգուտներ ասելով՝ կարող ենք հասկանալ փողը, ապրանքները, սեփականությունը, աշխատանքը, կրթությունը, պաշտոնը, պարգեւները, անձնական անվտանգությունը և այլն: Բեռների մեջ կարող են ներառված լինել ռազմական ծառայությունը, վտանգավոր և ծանր աշխատանքը եւ այլն: Եթե մոտավորապես պարզ է, թե ինչ է բաշխվում հասարակության մեջ, եւ ինչպես՝ հավասարաչափ կամ անհավասարաչափ, ապա բաշխման ոչ պակաս կարեւոր կողմ է նաեւ, թե ով կամ ինչն է որոշում բաշխումը: Այս հարցում վերոհիշյալ պատկերացումները վեր հանեցին մի կողմից պետության, մյուսից՝ շուկայական տնտեսության կենտրոնական դերակատարությունը:

Առնվազն վերջին հարյուրամյակում համընդհանուր բարեկեցության պետությունը համարվում է հասարակության քաղաքական կազմակերպման ընդունելի ձեւը, քանի որ մարմնավորում է էթիկական հիմնական իդեալներից մեկը՝ սոցիալական արդարությունը: Ծնունդ առնելով արեւմտյան երկրներում արդյունաբերականացման շրջանում՝ նրա կենտրոնում քաղաքացին էր՝ օժտված սոցիալական իրավունքներով, որոնց պաշտպանության հարցում նշանակալի դերակատարությունը վերապահված էր պետությանը: Սակայն կարեւոր է ընդգծել, որ համընդհանուր բարեկեցության պետության փորձառությունները շատ տարբեր են: Դանիացի սոցիոլոգ Գ. Էսփինգ-Էնդերսենը, հիմնվելով այդ փորձառությունների վրա, առանձնացնում է երեք հիմնական տիպեր՝ ազատական, կորպորատիվիստական եւ սոցիալ-դեմոկրատական: Այս տիպերը տարբերվում են միմյանցից նրանով, թե հասարակության որ խմբերին են համարում սոցիալական աջակցության եւ պաշտպանության կարիք ունեցող, ֆինանսավորման ինչ մեխանիզմներ են գործի դնում, հանրային-պետական, մասնավոր կազմակերպությունները, թե քաղաքացիական հասարակությունն է իրականացնում այդ աջակցությունը եւ ինչ ծրագրերի օգնությամբ, մարդու կարիքներն ու աշխատուժը որքանով են ապրանքայնացված եւ ապաապրանքայնացված եւ, ի վերջո, սոցիալական շերտավորումն ինչպիսի պատկեր ունի, արդյոք պահպանվում եւ վերարտադրվում է խիստ դասային աստիճանակարգությունը, թե գործի դրվող ծրագրերն ու կարգադրությունները հանգեցնում են այդ աստիճանակարգության վերացմանը:

Ուշագրավ հանգամանք է, որ համընդհանուր բարեկեցության, այսինքն՝ սոցիալական իրավունքներն ընդունող ու պաշտպանող պետության առաջին գործադրողները պահպանողականներն ու ազատականներն էին: Նպատակը աճող աշխատավորական շարժումն ինչ-որ ձեւով ընտալեցնելն էր, պետությանը կամ իշխող վարչակարգին հավատարիմ դարձնելը եւ սոցիալիզմի որպես գաղափարախոսության հաղթանակի կասեցումը: Այսինքն՝ գաղափարաբանական առումով պահպանողականությունն ու ազատականությունը յուրացրել են սոցիալիստական ու սոցիալ-դեմոկրատական գաղափարները, որի արդյունքն էլ համընդհանուր բարեկեցության պետության գաղափարն է:

Սակայն առավել հետաքրքիր է, թե ժամանակակից քաղաքական միտքն ինչպես է սոցիալական արդարության եւ համապատասխանաբար համընդհանուր բարեկեցության պետության գաղափարները արտիկուլացնում: Բանավեճի մեկնարկը տվել է Ջ. Ռոլսը 1971 թ.-ին իր «Արդարության տեսություն» աշխատությամբ, ուր առաջ է քաշում արդարության որպես անաչառության հղացքը: Բանավեճն ընդլայնվում ու ծավալվում է ընդհուպ մինչեւ մեր օրերը եւ ընդգրկում է ամենատարբեր հեղինակների, որոնք ներկայացնում կամ համադրում են տարբեր տեսական-փիլիսոփայական ավանդույթներ: Եթե ընդունենք սոցիալական ապահովման համար պետության միջամտության անհրաժշետության դրույթը, ապա հարցերի այն շրջանակը, որը գործի հետ առնչություն ունի հետեւյալն է.

• Մինչեւ որտե՞ղ է տարածվում պետության իրավասության շրջանակը ռեսուրսների բաշխման ու վերաբաշխման, կարիքների բավարարման, կենսական հնարավորությունների երաշխավորման մեջ:
• Ընդհանրապես ի՞նչը համարել հիմնական կարիքներ, որոնց բավարարումը պարտադիր է:

Այս առումով հսկայական ներդրում ունի Կարողությունների մոտեցումը ներկայացնող Ա. Սենը եւ Մ. Նուսբաումը, ովքեր պնդում են, որ հասարակական համակեցության գերագույն նպատակը մարդու արժանապատիվ կյանքն է: Արժանապատիվ կյանքը հնարավոր է, եթե հասարակական հաստատությունները թույլ են տալիս առնվազն տաս կարողությունների իրացում՝ ա) Կյանքը, բ) Մարմնական առողջությունը, գ) Մարմնական միասնությունը, դ) Զգայություններ, երևակայություն, մտքեր, ե) Զգացմունքներ, զ) Պրակտիկ բանականություն, է) Անդամակցություն, ը) Կենդանական Այլ տեսակներ, թ) Խաղ, ժ) Միջավայրի նկատմամբ հսկողություն` քաղաքական և նյութական առումներով: Այդ տաս կարողությունների իրացումից ցածր շեմը կնշանակի, որ գործող հաստատություններն անարդար են:

Հաջորդ հետաքրքիր ուսմունքը Ռ. Դվորկի էգալիտար ազատականությունն է, որում քաղաքական համայնքի բարձրագույն առաքինություն է համարվում հավասար հոգածությունը, սակայն երկու էթիկական սկզբունքների պահպանման պայմանով.

1. Հավասար կարևորության սկզբունքը,
2. Հատուկ պատասխանատվության սկզբունքը:

Առաջին սկզբունքի էությունն այն է, որ յուրաքանչյուր մարդկային կյանք հավասարապես կարևոր է, հետևաբար` այն պետք է հաջողված լինի, ոչ թե` պարզապես վատնված: Երկրորդ սկզբունքի էությունն այն է, որ յուրաքանչյուր անձ ունի հատուկ և վերջնական պատասխանատվություն այդ հաջողվածության համար` այն անձը, ում կյանքը պատկանում է:

Միաժամանակ պիտի ասել, որ համընդհանուր բարեկեցության պետության գաղափարը քննադատության է արժանացել, ինչը մարտահրավեր է դրա գոյությանը: Մասնավորապես, այն կարող է համահարթեցնող մոտեցում ցուցաբերել հասարակության անդամներին՝ առանց հաշվի առնելու նրանց անհատական կարիքները, այն սահմանափակում է մարդու տնտեսական ու քաղաքական ազատությունները, բռնաճնշում նրա նորարարական ու ստեղծագործական կարողությունները, զարգացնում է ծուլություն եւ պատասխանատվության բացակայություն համայնքի հանդեպ:

Գրականություն

1. Dworkin Ronald (2002), Sovereign Virtue: The Theory and Practice of Equality, Harvard University Press, Cambridge.
2. Esping-Andersen Gøsta (1996), The Three Worlds of Welfare Capitalism, Cambridge, Polity Press.
3. Nussbaum Martha (2006), Frontiers of Justice. Disability, Nationality, Species Membership, The Belknap Press, Cambridge.
4. The Oxford Handbook of the Welfare State (2010), ed Francis G. Castles, Stephan Leibfried, Jane Lewis, Herbert Obinger, Christopher Pierson, Oxford, Oxford University Press.