Բարեկեցիկ հասարակության՝ իմ տեսլականի մեկնակետը հանրակրթությունն է: Ես համոզված եմ, որ հանրակրթությունը, իր բոլոր թերի և քննադատության արժանի կողմերով հանդերձ,  կարևոր դերակատարություն է ունեցել վերջին երեք տասնամյակում Հայաստանի կյանքում տեղի ունեցած քաղաքական-հասարակական բոլոր վճռորոշ փոփոխություններում: 1988թ. Սկիզբ առած Հայոց համազգային շարժումը և 2018թ ապրիլ-մայիս ամիսներին իրականացված թավշյա հեղափոխությունը նշանակալի չափով հանրակրթական հաստատությունների գործունեության արդյունքն է: 1960-ականներից հանրակրթական ծրագրերում, թեկուզ զգուշավոր և խորհրդային աչալուրջ գրաքննության հսկողության տակ, հայտնվեցին թեմաներ, որոնք վերաբերում էին անկախ պետության կարևորության գաղափարին, ֆիդայական շարժումների պատմությանը, անցած դարասկզբին Թուրքիայում իրականացված ցեղասպանությանը: Այդ ամենի հետևանքով ունեցանք անկախ պետություն, ստեղծեցինք տարածաշրջանի ամենաուժեղ բանակը, հաջողություններ գրանցեցինք ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հարցում: 1990-ականների վերջերից և 2000-ականների սկզբներից հանրակրթական հաստատությունների ծրագրերում հայտնվեցին թեմաներ, որոնք վերաբերում էին իրավական պետությանն ու քաղաքացիական հասարակությանը, ժողովրդավարական ընտրությունների կարևորությանը, կոռուպցիայի հասարակական չարիք լինելուն: Այդ գիտելիքը յուրացրած երիտասարդները, օգտագործելով իրենց քանակական գերակշռությունը, 20 տարի անց իրականացրեցին թավշյա հեղափոխությունը՝ իրավական պետություն կառուցելու նպատակով: Այսօր այդ ճանապարհին ենք և վստահ եմ, որ հաջողելու ենք, որովհետև իրավական պետության ստեղծումը թավշյա հեղափոխության ամենառանցքային գաղափարն է:

Ես չեմ պնդում, որ այլ գործոններ դերակատարություն չեն ունեցել: Ես ասում եմ, որ այդ վճռորոշ փոփոխություններում հանրակրթական հաստատությունների դերակատարությունը ծանրակշիռ է: Հանրակրթական հաստատություններում յուրացրած գիտելիքները ձևավորում են որոշակի գաղափարներ, որոնք կարող են փոխել իրականությունը, որքան էլ, որ իրականությունը մեզ ներկայանա իբրև օբյեկտիվ: Ուիլյամ Թոմասի կարծիքով գործողությունը կարող է լինել իրադրության կանխակալ գնահատման հետևանք (եթե իրադրությունը գնահատվում է որոշակի, ապա հետևանքները նույնպես որոշակի են): Կ. Մանհեյմը վստահ է, որ ուտոպիաները կարող են վերածվել գաղափարախոսության և դառնալ քաղաքականություն, երբ սկսում են ազդել հասարակության զգալի մասի պատկերացումների վրա: Այսինքն՝ երբ ստանում են քանակական առավելություն:

Յուրաքանչյուր տարի Հայաստանի դպրոցներն ավարտում են 22-25000 աշակերտ: 20 տարում միջին հաշվով ավարտում է 450-500 հազար աշակերտ, որը կազմում է տվյալ բնակչության ամենակտիվ՝ 18-38 տարիքային խմբերը: Անհրաժեշտ է շրջանավարտների մոտ 20 սերունդ, որպեսզի որոշակի գաղափարները քանակական առավելություն ստանան հասարակության մեջ գոյություն ունեցող այլ պատկերացումների նկատմամբ:

Հայաստանի արդի մարտահրավերը բարեկեցիկ հասարակություն ստեղծելուն նախապատրաստվելն է, և 20 տարի հետո սպասվող վճռորոշ փոփոխությունը վերաբերելու է ընդհանուր բարեկեցության և սոցիալական արդարության պետություն կառուցելուն: Ինչո՞ւ բարեկեցիկ հասարակություն: Որովհետև Հայաստանի առջև ծառացած են լրջագույն սոցիալ-տնտեսական խնդիրներ, առկա է մեծ չափերի հասնող աղքատություն և գործազրկություն, իսկ անկախ և իրավական պետություն ունենալը բավարար չէ դրանք հաղթահարելու համար: Անհրաժեշտ են այլ գաղափարներ: Ֆուտբոլային լեզվով ասած. միայն սեփական մարզադաշտ և արդար դատող մրցավարներ ունենալով այդ խնդիրները անհնար է լինելու լուծել: Անհրաժեշտ են ֆուտբոլիստներ, որոնք մի կողմից կունենան անհատական վարպետություն, մյուս կողմից՝ թիմային մտածողություն և թիմով խաղալու կարողություն: Այդ ֆուտբոլիստներին պետք է պատրաստել: Կարծում եմ այս երկու հատկանիշները՝ անհատական և թիմային, կարևոր են նաև ընդհանուր բարեկեցության պետություն ստեղծելու պարագայում, որտեղ կապահովվի անհատական և թիմային կարողությունների ներդաշնակեցումը: Հանրակրթության ներկայի խնդիրը այդ կարողությունների զարգացման և դրանց մասին որոշակի գաղափարների ու գիտելիքների ներդրումն է:

Իսկ որքանո՞վ է այսօր մեր հանրակրթությունը պատրաստ ընդհանուր բարեկեցության պետության ստեղծման կատարելատիպին /իդեալին/ և ի՞նչ գիտելիք է այն առաջարկում մեր աշակերտներին՝ բարեկեցության վերաբերյալ: Փաստացի նման գիտելիքը բացակայում է: Հանրակրթական հաստատություններում պարտադիր կիրառություն ունեցող հումանիտար առարկաների շուրջ մեկ տասնյակ դասագրքերից (Աշխարհագրություն, Պատմություն, Հասարակագիտություն) ընդամենը մեկում է հնարավոր գտնել <<բարեկեցություն>> հասկացությունը: Խոսքը 2014թ. հրատարակված 9-րդ դասարանի Հասարակագիտության դասագրքի մասին է /հեղ. Ա. Գյուլբուդաղյան/: Ընդ որում, այդտեղ բացակայում է բարեկեցություն բառի իմաստը: Հավանաբար դասագրքի հեղինակը, շատերիս պես, մտածել է, որ բոլորին լավ հայտնի է բարեկեցության իմաստը:

Իսկ ի՞նչ է հայտնի շատերին: Այն, ինչ առանց երկմտելու կարող են պատասխանել առաջին պատահած 10 հարցվողները՝  նյութական ապահովություն, նյութական բարիքների առատություն, նյութական բարեկեցություն: Իդեպ, բացառապես նույն իմաստին ու նշանակությանը կարող ենք հանդիպել նաև հայերեն տարբեր բառարաններում: լավ ապրող, անկարոտ, նյութապես ապահով, դյուրակեցիկ, փարթամակեցիկ, բարեկենցաղ, լավակյաց, դյուրակյաց, ապահով կյանքի պայմաններ, բարվոք վիճակ, տեղը տաք, լավ ապրուստ ունեցող, տնտեսապես ապահով: աղեկ ապրող, փափկակեաց, ցոփ, գլուխը յուղ ու մեղրի մեջ բացատրությունը: Նույն մեկնաբանությունը հանդիպում է  նաև հայաստանյան առցանց լրատվամիջոցների կայքերում:

Այսպիսով, պիտի փաստենք, որ մի կողմից դասագրքերում բացակայում են բարեկեցության վերաբերյալ բացատրությունները, մյուս կողմից այն աղբյուրները, որտեղից հնարավոր է գտնել ինչ-որ բացատրություններ, ապա վերջիններս ունեն սահմանափակ բնույթ և հանգում են նյութական բարեկեցությանը: Սա ոչ թե պարզապես թերություն է, այլ շատ վտանգավոր թերություն: Ինչո՞ւ:

Նախևառաջ այն պատճառով, որ, եթե մենք իսկապես նկատի ունենք համընդհանուր կամ հավաքական բարեկեցությունը, ապա բարեկեցիկ լինելու համար որոշակի ապրանքների մատչելիությունը կամ դրանք ձեռք բերելու կարողությունը բավարար չեն: Անհրաժեշտ են նաև որոշակի գիտելիքներ, որոնք վերաբերում են այդ ապրանքներն օգտագործելուն: Օրինակ ավտոմեքենայի տեխնիկական կարողություններին և երթևեկության կանոններին տեղյակ լինելը: Բայց դրանց վերաբերող գիտելիքները կարևոր են ոչ միայն անհատական առումով՝ որպեսզի վթարային իրավիճակներում չհայտնվենք կամ տուգանքներից խուսափենք, այլև, որ ուրիշ վարորդներին և նաև հետիտոնին անհարամարություններ չպատճառենք, չվտանգենք նրանց հարմարավետ տեղաշարժը և չսպառնանք նրանց կյանքին: Ենթադրվում է, որ նման գիտելիքների պետք է տիրապետեն նաև ուրիշները: Այլապես կվտանգվի մեր բարեկեցությունը, որովհետև տեղաշարժվելու հարմարավետությունը և անվտանգությունը նույնպես մաս են կազմում բարեկեցությանը:

Նյութական բարեկեցության հիմքը կազմող սպառողական ապրանքների վերաբերյալ համապատասխան գիտելիքներ ունենալը կարևոր է նաև անհատական բարեկեցության առումով, իմասնավորի՝ դրա հոգեկան բավարարվածության առումով:  Եթե մենք ձեռք ենք բերում որոշակի ապրանքներ, որոնց ներքին պահանջը չունենք, բայց «ստիպված» ենք սպառել՝ որոշակի հասարակական պատկերացումներին (օրինակ՝ պրեստիժային) տուրք տալով, մեզ սպառնում է ընկճախտը: Մեզ երջականցնելու փոխարեն դրանք դժբախտացնում են: Որոշակի վնասներ կրելով մենք հասկանում ենք, որ պատճառը հասարակական պատկերացումներն են, ինչը կարող է նպաստել նույն այդ հասարակությանն ընդդեմ դիրքավորվելուն: Ընկճախտը և հակասոցիալական վարքը այս դեպքում փոխկապակցված են գրեթե անխուսափելի պատճառահետևանքային կապով:

Նյութական բարեկեցության ընկալումը վտանգավոր է նաև նրանով, որ այն հակում ունի մեզ գլորելու դեպի գեդոնիզմը և սոցիալական քաոսը: Այն ուղղակիորեն սպառնում է բարոյական և հումանիստական ճգնաժամով քանի որ հող է նախապատրաստում ապրանքային ֆետիշիզմի համար: Պատահական չէ, որ արդի հումանիտար հետազոտություններում հաճախ բարեկեցիկ հասարակությունը նույնացվում է սպառողական հասարակությանը և բարեկեցիկ բառի հոմանիշներ են դառնում առատությունն կամ ցոփությունը (Հ. Մարքուզե, Է.Ֆրոմ, Ժ. Բոդրիյար):

Նյութական բարեկեցության պատկերացումները ձևավորում են հասարակության մի իդեալ, որին բնորոշ են սպառողականության հատկանիշները: Որո՞նք են դրանք: Բարեկեցիկության չափանիշ է դառնում որոշակի ապրանքներ ունենալը: Այդ ապրանքները ձեռք բերելու եղանակը մրցավազքն է: Մարդիկ առաջնորդվում են ոչ թե որևէ ապրանքի նկատմամբ ունեցած կարիքով, այլ թե ինչպես անեն, որ ունենան ուրիշների ունեցածից կամ ավելին: Այդ մրցավազքում կարևորվում են գլխավորապես ապրանքների քանակական հատկանիշները՝ թանկը, շատը, մեծը: Այդպիսով, ապրելու ցանկությանը փոխարինում է ունենալու մարմաջը: Այն, ինչ որ պետք է ծառայեր ապրելու համար և հանդիսանալու էր ապրելու միջոց, ըստ էության դառնում է ապրելու նպատակ:

Սպառողական հասարակության մեջ մարդիկ ստորադասվում են ապրանքներին: Սա Ժան Բոդրիյարի դիտարկումն է: Ապրանքներն ավելի են կարևորվում քան մարդիկ: Այդ թվում նաև մեզանից: Մեր մարդկայինին վերաբերող ամենինչը /սեր, հոգատարություն, հույզեր/ մենք տեղավորում ենք մեր գնած ապրանքների մեջ ու պատրաստ ենք մեր և ուրիշների կյանքի գնով ձեռք բերել ու պահպանել այդ ապրանքները: Այդ ապրանքները վնասելու դեպքում մենք պատրաստ ենք պատժել մեր երեխաներին, վիճել մեր ազգականների հետ, նեղանալ մեր ընկերներից: Սպառողական հասարակության մարդիկ նյարդային և ագրեսիվ են: Որովհետև ոչ միայն օտարվել են մեկը մյուսից, այլև իրենք իրենցից: է. Ֆրոմի խոսքերով՝ մարդը այդ հասարակությունում իրեն նույնպես համարում է ապրանք, իսկ ապրանքը ես և ինքնություն չունի: Նա չունի սեփական կեցության գիտակցություն:

Ուրեմն, բարեկեցության ինչպիսի՞ պատկերացումները կարող են ընդունելի և պիտանելի լինել մեր համար և իմասնավորի՝ արդի հանրակրթական ծրագրերի համար: Բարեկեցության բովանդակության առաջին փորձերը արել են տնտեսագետները /Հ. Սիջվիկ, Ա. Պիգու/: Ա. Պիգուի կարծիքով բարեկեցությունը՝ սպառման օգտակարության մաքսիմումին զուգահեռ ներառում է նաև այնպիսի բաներ, ինչպիսիք են աշխատանքի բնույթը, շրջակա միջավայրի պայմանները, մյուս մարդկանց հետ հարաբերությունները, հասարակությունում ունեցած դիրքը, բնակարանային պայմանները, հասարակական կարգը և անվտանգությունը: Նշված պայմաններից յուրաքանչյուրը կարևոր է մարդու համար, որպեսզի իրեն զգա շատ կամ քիչ չափով բավարարված:

Այդուհանդերձ, լինելով տնտեսագետներ, նշված հեղինակները առաջնային կարևորություն են տալիս աշխատանք ունենալու գործոնին: Սա մի գործոն է, որի դերակատարությունը դժվար է միանշանակ գնահատել: Օրինակ, ԱՄՆ-ում գործազրկությունը ներկայում կազմում է 4 տոկոս, բայց աղքատությունը մոտ 14 տոկոս է: Իսկ Շվեդիայում աղքատների թիվը չի անցնում 1 տոկոսից, այն դեպքում, երբ գործազուրկների թիվը հասնում է 10-11 տոկոսի: Մյուս կողմից աշխատանք ունենալը դեռ չի նշանակում, որ ստացված եկամուտը չի ծախսվի միայն նյութական բարեկեցության վրա և կածառայի բարեկեցության այլ ավելի լայն պատկերացումների: Մի շարք հետազոտողների կարծիքով ամենինչ կախված է նրանից թե հասարակության մեջ ինչպիսի վերաբերմունք կա աշխատանքի նկատմամբ:

Է. Ֆրոմը, օրինակ, աշխատանքի կատարելատիպ է համարում ստեղծագործ աշխատանքը: Մարդու ամենակարևոր հատկանիշը ստեղծագործական կարողությունների իրականացումն է: Ստեղծագործության մեջ է հայտնվում եսը, ինքնությունը և պիտանելիության զգացումը, որոնք երջանիկ զգալու ամենակարևոր պայմաններն են: Ոչ ստեղծագործ կամ օտարված աշխատանքը, թելադրված զուտ աշխատաշուկայի պահանջարկով, նվազեցնում է սեփական եսի արժևորումը, սեփական կարողությունների և հնարավորությունների արժևորումը: Մարդը վաճառում է իրեն շուկայական կանոններով, ապրանքային ամենաթանկ արժեքով, որպեսզի ձեռք բերի այլ թանկ իրեր, որպեսզի հաստատի իր կարևորությունը՝ իր և ուրիշների աչքում, ինչը սակայն նրան չի երջանկացնում: Սակայն, չմտածելով այլընտրանքի գոյության մասին, մարդիկ կարծում են, որ իրենց դժբախտությունը՝ իրենք իրենց էժան վաճառելու և քիչ ապրանքներ ձեռք բերելու պատճառով է: Ուստի անհրաժեշտ է մարդկանց ցույց տալ այդ այլընտրանքը և պայմաններ ապահովել ստեղծագործ աշխատանքի համար:

Ժ.Փ. Սարտրն իր «Էքզիստենցիալիզմը հումանիզմ է» փիլիսոփայական հղացքում առաջարկում է մարդուն դիտել ոչ թե իբրև օբյեկտ, որին պիտի պարտադրվեն վերևից մշակված պայմաններ և պատկերացումներ ու որոշել թե ինչ է անրաժեշտ նրան՝ բավարարված լինելու համար, այլ մարդուն պետք է դիտել որպես սուբյեկտ և ստեղծել այնպիսի պայմաններ, որ նա իրացնի իր սուբյեկտությունը և ինքը որոշի թե ինչ է իրեն անհրաժեշտ: Որոշելը ավելի շատ վերաբերում է ոչ թե ցանկությանը, այլ ընտրությանը: Այն ենթադրում է, որ մարդը հետո պետք է պատասխանատու լինի իր ընտրության համար: Այն նաև ենթադրում է, որ այդպիսով մարդը պատասխանատու է դառնում նաև ուրիշների համար: Մարդը չի կարող իր համար ընտրել չարիքը, նա միշտ ընտրում է բարիքը: Չի կարող մի բան բարիք լինել մեր համար, եթե բարիք չէ ուրիշների համար: Մեկ այլ տեղ Սարտրն ասում է. իհարկե, ազատությունը իբրև մարդու բնորոշում, կախված չէ ուրիշից, բայց հենց սկսվում է գործողությունը, ես կարող եմ ազատության նպատակ հետապնդել միայն այն դեպքում, երբ իմ նպատակը ներառում է նաև ուրիշների ազատությունը: Սարտրը, ի տարբերություն Կանտի հումանիստական մոտեցման, մարդուն չի համարում բարձրագույն նպատակ և արժեք: Նրա կարծիքով արժեքը մարդու իրականացրած կարողություններն են, նրա գործողությունները, որոնց շնորհիվ կարելի է ճանաչել մարդուն: Այսինքն պետք է մարդուն խրախուսել գործողության, ըստ էության ստեղծագործ գործողության: Սա հումանիստական մոտեցում է, որովհետև, ըստ Սարտրի, այն հուշում է մարդուն, որ չկա ուրիշ օրենսդիր, բացի իրենից և որ ինքն է իր ճակատագրի տերը:

Այսպիսով, ոչ թե պարզապես մարդն է արժեք, այլ սուբյեկտություն ունեցող և ստեղծագործող մարդը, գործողության մեջ իրեն բացահայտող մարդը, այդ թվում իր կեցությունը շրջապատող երևույթներին իմաստներ հաղորդող մարդը: Մարդը գոյություն ունի զուտ այն չափով, ինչ չափով, որ ինքն իրեն իրացնում է: Ուստի, հարակից պայմանները՝ անվտանգություն, նվազագույն նյութական պայմանների առկայություն և այլն, պետք է ուղղված լինեն ոչ թե առհասարակ մարդու պահպանմանը այլ նախևառաջ ստեղծագործող և սուբյեկտություն դրսևորող մարդու պահպանմանը և ստեղծագործ աշխատանքի համար անհրաժեշտ պայմաններ և անվտանգ միջավայր ստեղծելուն: Իդեպ, սոցիալական արդարության և բարեկեցիկ հասարակության ձևավորման մեջ մարդկային կարողությունների հաշվառումը կարևորում է նաև սոցիալական արդարության ժամանակակից տեսաբաններից՝ Մարթա Նուզբաումը, որի կարծիքով բարեկեցության մակարդակի մասին՝ ներկայումս տարբեր երկրների կառավարությունների կողմից շահարկվող չափանիշները՝ ՀԱԱ, ՀՆԱ և այլն, ըստ էության չեն արտահայտում քաղաքացիների բարեկեցությունը և իրական չափանիշները պետք է հիմնվեն քաղաքացիների կարողությունների իրացման վրա: «Վերջնահաշվում գլխավորը մարդկանց հետաքրքրություններն են: Եկամուտները ընդամենը մարդկային կյանքը ապահովելու գործիքային միջոց են: Ժամանակակից զարգացման խնդիրը, ինչպես միջազգային, այնպես էլ ազգային հարթությունում՝ թույլ տալ, որ մարդիկ ապրեն լիարժեք ստեղծագործական կյանքով, զարգացնելով իրենց սեփական ներուժը և կազմակերպելով իրենց գոյությունը՝ համապատասխան բոլոր մարդկանց բնորոշ մարդկային արժանապատվության»:

Այսու, կարծում եմ, որ հայաստանյան հանրակրթական դասագրքերը ոչ միայն պետք է առաջարկեն բարեկեցության մասին պատկերացումների բազմազանություն և ներկայացնեն մի քանի տիպական երկրների՝ բարեկեցիկ հասարակության կառուցման փորձին վերաբերող հակիրճ պատմություններ, այլև պիտի խթանեն աշակերտների սուբյեկտության դրսևորումները և ստեղծագործական կարողությունների զարգացմանը: Այսինքն, հանրակրթական դասագրքերում և հատկապես Հասարակագիտության դասագրքերում անհրաժեշտ է հատուկ  և բավականին ծավալուն բաժին հատկացնել բարեկեցության թեմային և ոչ թե բավարարվել մի քանի տող պարունակող հաղորդումներով: Ենթադրվում է, նաև որ այդ փոփոխությունները պետք է ուղեկցվեն դասակազմակերպման և դասարանների համալրման համապատասխան փոփոխություններով, ինչը հանրակրթության փորձագետների առաջիկա կարևոր անելիքներից մեկն է:

• Marcuse H. Liberation from the Affluent Society (1967 lecture in London) http://www.marcuse.org/herbert/pubs/60spubs/67dialecticlib/67LibFromAfflSociety.htm
• Бодрийар Ж. Общество потребления, Республика, 2000
• Нуссбаум М. Не ради прыбили. Зачем демократии нужны гуманитарные науки. М. 2014
• Пигу А. Экономическая теория благосостояния, Т. 1-ий и Т 2-ой, Прогресс, М. 1985
• Сартр Ж.П. Экзистенциализм- это гуманизм. Сумерки богов. М., 1990. С. 423–437.
• Смирнов С.Н, Сидорина Т.Ю. Социальная политика, ГУ-ВШЭ, 2004
• Фромм Э. Здоровое общество, АСТ, Астрель, 2011
• Фромм Э. Человек для себя, Попурри, 2000