Մենք շարունակում ենք մտածել, որ մեր երկրում հնարավոր չէ ինքնուրույն որևէ բան անել, իսկ եթե որևէ բան տեղի է ունենում, ապա դրա ետևում կանգնած են գաղտնի ուժեր և դավադիր շրջանակներ: Այդ կասկածները բնորոոշ են նույնիսկ գիտությամբ և հետազոտությամբ զբաղվող մարդանց. ինչպես ասում էր իմաստունը՝ մենք երբեք այսքան ազատ չենք եղել, բայց այսքան անուժ չենք զգացել:
Այս խնդիրն ունի նաև տեսական կողմ, և այն կապված է արդեն մոտ երեք դար շարունակվող մի բանավեճի հետ, որի արմատներն են Լուսավորականության մեջ և որը հանճարեղորեն սահմանել է գերմանացի փիլիսոփա Յուրգեն Հաբերմասը՝ օգտագործելով «Լուսավորականությունը՝ որպես անավարտ նախագիծ» ձևակերպումը: Վերջին երկու տարվա ընթացքում լույս է տեսել երկու աշխատություն՝ Սթիվեն Փինկերի «Լուսավորականությունը հիմա» և Շոշանա Զուբոֆի «Հսկողության կապիտալիզմի դարաշրջանը»:
Սթիվեն Փինկերի մեծ առաջընթաց է նկատում ազատության, ինքնիշխանության, ժողովրդավարության տարածման առումով: Ըստ նրա, ավելի շատ երկրներ և հասարակություններ են սկսել քայլեր գործադրել ժողովրդավարության կայացման ուղղությամբ: Փինկերի կարծիքով, սկայան, այս գործընթացում բացասական դեր են խաղում լրատվամիջոցները, որոնք ուռճացնում են առանձին պատահարների՝ բախումների, ահաբեկչությունների մասշտաբները՝ ստեղծելով ընդհանուր հոռետեսական պատկեր, մինչդեռ ըստ վիճակագրական տվյալների՝ նմանատիպ պատահարների զոհերի քանակը էականորեն նվազել է: Փինկերը համարում է, որ Լուսավորականությունը շարունակվում է, մարդկությունը բանականության ու գիտության միջոցով առաջ է շարժվում:
Շոշանա Զուբոֆի մոտեցումը շատ ավելի հոռետեսական է: Ըստ Զուբոֆի, կապիտալիզմը մարդուն վերաբերվելու է այնպես, ինչպես երկու-երեք դար առաջ վերաբերվում էին բնական ռեսուրսներին. մարդը դառնալու է հումք, տվյալ, և փորձ է արվելու ժամանակակից տեխնոլոգիաների միջոցով ստեղծելու նոր տեսակ կառավարում՝ համատարած վերահսկողություն: Այն տարբերվելու է նախկինում գոյություն ունեցած տոտալիտար ռեժիմներից և օգտագործելու է իշխելու ավելի փափուկ, նուրբ մեթոդներ:
Այս գործընթացի արմատները գտնվում են Լուսավորականության փիլիսոփայության մեջ, որի գլխավոր հարցն է՝ արդյո՞ք մենք կարողանալու ենք բանականության միջոցով առաջընթաց ունենալ, և արդյո՞ք գիտությունը բերելու է այն զարգացմանը, որին մենք ձգտում ենք: Այս առումով առանցքային նշանակություն ունեն նախալուսավորական շրջանը և Դեկարտի ֆունդամենտալ միտքը. «Մտածում եմ, ուրեմն գոյություն ունեմ», որը մարդու, նրա ներուժի, բանականության հանդեպ վստահության աննախադեպ հռչակում էր: Դեկարտից հետո Սպինոզան իր «Էթիկայում» մի կարևոր ուղերձ ամփոփեց. բարոյագիտությունը պետք է օգտագործել մարդուն ավելի լավը դարձնելու համար:
Այս գաղափարները զարգացում ստացան Լուսավորականության դարաշրջանում, որի առանցքային գաղափարներից էր, Իմանուիլ Կանտի ձևակերպմամբ, ինքնուրույն մտածելու խիզախությունը: Ըստ Կանտի, ինքնուրույն մտածելու միջոցով միայն մարդկությունը կարող է դուրս գալ «անչափահասության տարիքից»: Հենց Կանտն է ձևակերպում «ռացիոնալ ինքնիշխանության» հղացքը. մարդը մտածելով կարող է ազատագրվել: Սակայն, նույն շրջանում Էդմուն Բըրքի կողմից առաջ է քաշվել նաև հակառակ թեզը: Բըրքը համաձայն չէր, մարդուն պետք է տալ մտածելու ազատություն. նա կարծում էր, որ մարդու՝ ինքնուրույն դատողության հնարավորությունը վտանգներ է պարունակում:
Այս բանավեճը շարունակվում է նաև 20-րդ դարում: Այս առումով չափազանց կարևոր է Ֆրանկֆուրտյան դպրոցը՝ Մարքուզեն, Հորկհայմերը, Ադորնոն, որոնք հարց էին տալիս, թե ինչու բանականությունն այդպես էլ չազատագրեց մարդուն, և մենք չուզեցանք ազատ, ինքնուրույն մտածող հասարակություն: Ֆրանկֆուրտցիները կարծում էին, որ երբ մարդկությանը տրվեց ինքնուրույն մտածելու հնարավորություն, մարդիկ չուզեցին և վախեցան այն օգտագործել: Փոխարենը, տեղի ունեցավ այլ մի բան. կառավարող համակարգն օգտագործեց այս հնարավորությունը, և հիմնվելով գիտական մտքի, հետազոտությունների զարգացման վրա, ստեղծեց մարդուն կառավարելու նոր գիտական, նուրբ մեխանիզմներ, որոնք փոխարինելու եկան անցյալի բիրտ կառավարմանը: Գիտության և բանականության զարգացումը ծառայեց ոչ թե մարդու ազատագրմանը, այլ նրան կառավարելու գիտական և արդյունավետ գործիքների ստեղծմանը:
