Ասում են, որ շուրջ կես դար՝ 1745 թվականի բարձրավանդակների ապստամբության ժամանակներից մինչև 1789 թվականի ֆրանսիական հեղափոխությունը, եվրոպական մտքի գլխավոր մայրաքաղաքը մի գյուղաքաղաք էր, անունը՝ Էդինբուրգ, տեղագրությունը՝ Շոտլանդիա, մի գյուղաքաղաք, որը դարերով նույնացվելով չքավորության, կրոնական անհանդուրժողականության, բռնության և թշվառության հետ՝ հիմա դարձել էր եվրոպական մտքի հիմնական ոստանը, բեղուն մի գրչատուն, որի պատերից ներս աշխատասիրված բազում երկերը ստիպել են ոմանց, օրինակ՝ Ռայմոնդ Արոնին, պնդել, որ արդի սոցոլոգիան սկիզբ է առնում ոչ թե Ֆրանսիայում, ինչպես ընդունված է համարել, այլ հենց գավառական Շոտլանդիայում: Քանի որ հենց այդ երկրամասի լուսավորչականներն են առաջին անգամ հետազոտության առարկա դարձրել հասարակական գործընթացների ուսումնասիրությունը, տեսաբանել հասարակական շերտավորումների առաջացման կամ դասակարգերի ձևավորման հարցերի շուրջ:
Ինչ խոսք, Ռայմոնդ Արոնի պնդումը վիճահարույց է, մասամբ էլ՝ չափազանցված, բայց այն հուշում է, որ շոտլանդական լուսավորչության կարկառուն ներկայացուցիչները՝ Դեյվիդ Հյումը, Ադամ Սմիթը, Ադամ Ֆերգյուսոնը և Ջոն Միլարը, եղել են՝ իրենց ողջ պահպանողականությամբ հանդերձ, փիլիսոփա-մունետիկներ՝ տեսական մտքի անխոնջ նորարարներ: Այդ հեղինակների պահպանողականությունը դրսևորվում էր, ինչպես Մոնտեսքյոյի մոտ, հանրապետական Հռոմի հանդեպ տածած կարոտաբաղձությամբ, ինչպես նաև քաղաքացիական հումանիզմի գաղափարին կենտրոնական նշանակություն տալու նրանց ցանկությամբ: Ըստ պատմական, տեսական և նորմատիվ բովանդակության՝ քաղաքացիական հումանիզմը հանրապետական կառավարման մի տեսակ է, որտեղ ներհայաց քաղաքացին գործուն ջանքերով մասնակցում է հանրապետական կառավարման գործերին, իսկ հանրապետությունն էլ հանրային մի տարածք է, որից ներս գործում է քաղաքականի արիստոտելական բանաձևը. քաղաքականությունը պրաքսիս է՝ գործողությունների շղթա, հանրային ոլորտում խմորվող ու անհատական ու հավաքական համակեցության հարցերին առնչվող գործելակերպ, իր շրջանը երբեք չփակող մի բաց տիրույթ, որից ներս գույների ողջ ներկապնակով դրսևորվում են մարդու՝ մարդ լինելու հատկանիշները:
Այս պահպանողականությանը զուգահեռ՝ շոտլանդացի լուսավորիչներն առաջադիմական էին, կամ ավելի շուտ՝ նորարար, նրանով, որ քննարկման հրապարակ բերեցին շուկայի թեման՝ համարելով, որ ավատատիրական կարգն ու հանգը հետարկանողը՝ վերացնողը, հենց շուկան էր, շուկայական հարաբերություններն ու աշխատանքի բաժանման խորացումը: Ու հենց այս երկու թեմաներն են՝ հռոմեական իդեալն ու շուկայի կարևորության գիտակցումը, որ միավորում են շոտլանդացի լուսավորիչներին ու դառնում նրանց տեսաբանության սնուցող ավիշներն ու նրանց փիլիսոփայական նախագծի հիմքում ընկած գլխավոր հարցի հիմնարկու սյուները: Իսկ նրանց հարցը այսպես կարելի է ձևակերպել. Ինչպե՞ս անել, որ քաղաքացիական հումանիզմի գաղափարի վրա հիմնված ու հանրապետական Հռոմից վերցված քաղաքացու կաղապարը ներմուծվի, հետն էլ՝ հաշտ գոյակցի նորադարի՝ աշխատանքի բաժանման ու ընդգրկուն կապիտալիզմի վրա հիմնված աշխարհակարգի հետ: Հարց, որը ոչ միայն վերաբերում էր տնտեսության ու քաղաքական օրակարգի լայն հարցանուն, այլև ուղղակիորեն առնչվում էր պատերազմի և խաղաղության հարցին: Ի վերջո, համընդգրկուն և լայնամասշտաբ կապիտալիզմի բերած աշխատանքի բաժանման խորացումը ենթադրում է նաև պրոֆեսիոնալիզմի խորացում, ու եթե Եվրոպայում շրջող նոր ուրվականը արհեստավարժության ուրվականն էր, չարժե՞ր արդյոք, որ այդ ուրվականը մտներ նաև զինված ուժեր: Ժամանակաշրջանի բուռն բանավեճերի հիմքում կարմիր թելի պես ձգվող այս հարցն էր ընկած. Ո՞րն է ճիշտ, ունենալ քաղաքացիներից կազմված պահակագնդե՞ր (ինչպես դա պահանջում էր քաղաքացիական հումանիզմի ոգին ու հասարակությունների արիսական շունչը, այսինքն՝ մարտական ոգին պահելու հրամայականը), թե՞ ավելի ճիշտ կլինի նախապատվությունը տալ արհեստավարժ զինվորականներից կազմված պրոֆեսիոնալ բանակներին (ինչպես որ պահանջում էր կապիտալիզմի ոգին): Հարց, որը ոչ այնքան տեսական-վերացական էր, որքան քաղաքական:
Փոքր չէ այդ հարցում նաև Դեյվիդ Հյումի ավանդը, մտածող, որ ապրել է 1711-ից 1776 թվականներին: Պատերազմի և խաղաղության թեմային վերաբերող նրա էսսեների թվում առանձնանում է «Վասն արվեստների կատարելագործման» (անգլերեն՝ Of Refinement in the Arts) համառոտ էսսեն, որտեղ նա փորձում է վերանայել ու հերքել այն կարծիքը, թե առևտրական հասարակությունները չեն կարող հաշտ գոյակցել մարդկային առաքինությունների հնավանդ իդեալի հետ, և ընդհակառակը՝ պնդում է, որ կատարելագործման դարաշրջանը երանելի և առաքինազարդ դարաշրջան է, որ առևտրի, արդյունաբերության և տնտեսական գործունեության զարգացման հարաճուն տեմպը նաև նշանակում է գիտության զարգացման հարաճուն տեմպ, և որ առևտրի ու տնտեսական գործունեության բարգավաճումը ոչ թե բերում է, ինչպես դա պնդում էր Մոնտեսքյոն, հասարակությունների ջլատմանն ու բարոյալքմանը, այլ, ընդհակառակը, նպաստում է քաղաքական ազատության ամրապնդմանն ու այդ ազատությամբ համակված հանրակարգերի կենսունակությանը: Փաստարկի հիմքում, ինչ խոսք, առևտրի խաղաղարար, խաղաղաբեր ու խաղաղանպաստ լինելու լիբերալ թեզն է, որը Հյումը կարծես թե չի հերքում: Մոնտեսքյոն էլ չէր հերքում, բայց կարծում էր, որ չարժե զարկ տալ առևտրային ոգու անկաշկանդ սլացքին, քանի որ առևտրի անսանձ հաղթարշավը կկարճի՝ անդառնալիորեն, մարդկային առաքինությունների կյանքի ուղին: Բայց կկարճի՞ արդյոք: Հենց սա էր Հյումի հարցը: Արդյո՞ք շքեղությունը, որը առևտրային հարաբերությունների ակամա հետևանքն է, չարյաց մեծագույն չարիքն է: Ոչ, չարիք չէ շքեղությունը, կարծում է Հյումը, եթե այն չքմեղ է՝ անմեղ, բայց կարող է չարիք դառնալ, եթե ունենա մեղսավոր տարրեր:
