Բախտինը ծնվել է 1895թ. և ձևավորվել այդ ժամանակաշրջանի Ռուսաստանում, որտեղ, ինչպես գիտենք, ամբողջ աշխարհի միտքը, փիլիսոփայությունը միտված էր դեպի պայքարը կա՛մ տեխնիկականի դեմ, կա՛մ տրվելը տեխնիկականին, ինչպես ասենք ֆուտուրիստները: Եվ հենց այդ անոգի տեխնիկականն է, որ Բախտինը բնորոշում է իբրև գեշ անվերջություն: Ահա թե ինչպես է նա նկարագրում. «Սարսափելի է ամեն տեխնիկական միջոցը, որ, կտրված իր միակ միասնությունից, բարոյական պատասխանատու նպատակահարմարությունից, և տրված սեփական զարգացման ներունակ օրենքի կամքին՝ կարող է ժամանակ առ ժամանակ ներխուժել կյանքի այդ միակ միասնության մեջ՝ որպես անպատասխանատու, սարսափելի և քանդարար ուժ»: Ասածն ի՞նչ է. առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո է սա ասվել՝ ատոմային ռումբի ստեղծումից ավելի վաղ, բայց մասսայական ոչնչացման զենքը գոյություն ուներ և ոչ միայն նյութական տեխնիկայի ասպարեզում: Բախտինի խոսքն ուղղված է նաև անտիկ կամ միջնադարյան փիլիսոփայական սինկրետիզմից հետո եկած անալիտիկ փուլը, երբ գիտությունները սկսեցին բողբոջել և ձևավորվել և սկսեցին մեթոդաբանորեն տեխնիկական դառնալ՝ կորցնելով այն առաջին գլխավոր հարցերին պատասխանելու ունակությունը, որ նրանք ունեին, երբ դեռ փիլիսոփայություն էին: Եվ ահա այս տեխնիկական անվերջությունն է, որ կորցրել է իր բարոյական համապատասխանությունը, իմաստը, ուժը, միասնականությունը, դա է, որ Բախտինը անվանում է «գեշ անվերջություն»:

Հենց այդ փոքրիկ պարբերության մեջ, սկզբունքային, Բախտինի բառերն արդեն արտահայտվել են. «պատասխանատվություն» բառն է, մյուսը«ներունակ զարգացման օրենքն» է, երբ, «իմմամենտ զարգացման օրինաչափություններին» համաձայն, ինչ-որ մի բանից ծնվում է մեկ այլ բան, որից` մեկ այլ բան, որոնք արդեն իրենց իմաստային կարևորությունը կորցրել են, այսինքն՝ վերջինը, որից ինչ-որ բան է ստեղծվել, արդեն իմաստայնապես ոչ մի կապ չունի մեր կյանքի հետ։ Դա այն նույն բանն է, ինչ Մարքսը ժամանակին անվանել է «օտարում» արտադրական միջոցներից, աշխատանքի արդյունքներից: Ինչպես է բանվորն օտարվում աշխատանքի արդյունքներից, ի տարբերություն գյուղացու, որը տեսնում է իր բերքը, հավաքում է և կարող է ըմբոշխնել,  որ ամբողջից (աշխատանքի լրիվ շրջան կատարելով) նա ստացավ ամբողջ, բերք։ Բանվորի հետ այդ պատկերը չկա։

«Արվեստ և պատասխանատվություն» հոդվածում Բախտինը այս թեզն է առաջ քաշում, ըստ որի՝ մենք գոյություն ունենք այս միակ և անկրկնելի  կեցության մեջ, դա նշանակում է, որ իմ դիրքը, որում ես այստեղ գտնվում եմ այս պահին, անկրկնելի է երբևէ չի վերարտադրվելու և ոչ ոք չի կարող լինել այս դիրքում, ինչպես և ուրիշի դիրքում չեմ կարող լինել ես այս պահին: Դրանից բխում է հաջորդ դրույթը, որ քանի որ սա անկրկնելի է, իսկ անկրկնելին, ուրույնը բնականաբար ավելի արժեքավոր է, քան կրկնվելիքը, կրկնվողը, ուրեմն եթե դու քո միակ միասնական ամբողջական կեցության դիրքին համապատասխան չես վարվում, ապա դու կորցնում ես այդ անկրկնելիության արժեքը ընդգծելու, օգտագործելու հնարավորությունը: Կյանքի ամեն պահ անկրկնելի արժեք է, սրանից հետևում է, որ երբ արարք ես կատարում, պետք է կատարես այնպես, կարծես դա ամենաարժեքավոր բանն է, ինչ անում ես, որովհետև այս պահին այս կյանքում դա միակ արարքն է, որ դու կարող ես կատարել:

Իհարկե, դա կարող ես անել առանց կամքն օգտագործելու, առանց գիտակցության լուսավոր մասի մեջ ռեֆլեքսիա անելու, որ այդ արարքը կատարում ես։ Այդ դեպքում դու պարզապես վատնում ես, մսխում ես քո արարք կատարելու հնարավորությունը: Իսկ եթե դու կատարում ես քոգիտակցության լուսավոր մասը հաշվի առնելով, գիտակցաբար ես այդ արարքը կատարում, ապա այստեղ հարց է առաջանում: Եթե դու շարունակում ես այդ իմմանենտ զարգացման օրենքը, այդ տեխնիկական կրկնությանն ես դիմում, դու փաստորեն քո էության դեմ ես դուրս գալիս։ Եթե չես շարունակում, ապա անում ես այն, ինչ մարդ պիտի անի։ Խոսքն այստեղ ոչ այնքան նույնիսկ բարոյական պատասխանատվության մասին է (թեև դա էլ շատ կարևոր է), թե ինչ արարք կատարել ցանկացած պահին: Այսինքն մեզ համար դժվար է պատկերացնել, և մենք սովոր չենք այդպես մտածել: Հաց առնելն ի՞նչ բարոյական պահ է իր մեջ ներառում։ Դա պարզապես ինչ-որ գործողություն է: Կամ սուրճ խմելը: Նրա (Բախտինի) համար ամեն պահ էր այդպիսին, բարոյական նշանակություն, արժեք ունեցող է: Այսինքն կարող ես, օրինակ, սուրճ խմելուց սխալվել, այնպես խմել, որ դա կլինի քո աշխարհի բարոյական նկարագիրն աղճատող գործողություն։

Նրա համար շատ կարևոր է հասկանալ այդ «պատասխանատվություն» բառը, որը Բախտինի գլխավոր տերմիններից մեկն է, ինչպես «ответственность» – պատասխանատվություն, այնպեսէլ «ответность»  – «պատասխանունակություն» բառը, կարելի է ասել: Եվ այստեղից մենք գալիս ենք Բախտինի այն հսկայական փիլիսոփայական մի ամբողջ աշխարհին, որը բացվում է, երբ «երկխոսություն» հասկացությունն ենք ներս բերում, որի միջոցով էլ նա բացատրում էր, օրինակ, ամբողջ Դոստոևսկու ստեղծագործությունը, և նրա (Բախտինի) փիլիսոփայության հիմնական հասկացություններից մեկն է երկխոսությունը, դիալոգ հասկացությունը։

Այսինքն՝ այդ պատասխանատվությունը, դա ոչ միայն քո ներքին արժեքների կամ սոցիումից քեզ տրված արժեքների համապատասխանությունն է, այլև պատասխանուկանությունը, որն ուրիշի, դիմացինի, քո-ի, դու-ի մեջ կառաջացնի քո արարքը։

Եվ այստեղ շատ կարևոր է հասկանալ այդ դու-ի կատեգորիան, որովհետև մենք սովորաբար, և ամբողջ աշխարհի գիտությունը, զարգացել ենք/է ես-ը «նրան» հակադրելով։ Կա «նա»՝ դրսի, «օբյեկտիվ» աշխարհ, և կա «ես»։ Բախտինը ներս է բերում, ամենաուժեղ կերպով բոլոր փիլիսոփաներից, դու-ի հասկացությունը։ Դու-ն այն նա-ն է, որին դու հասկանում ես, որ նա ես է: Դու-ն այն նա-ն է, որը պատասխանունակ է քո նկատմամբ, ինչպես դու պատասխանունակ ես նրա նկատմամբ։ Դու-ն այն երրորդ կողմն է այդ եռամիասնության մեջ՝ ես, դու, նա-ի, որը ռեդուկցիայի ենթակա չէ, որից անհնարին է հրաժարվել։ Երբ հրաժարվում ես, աշխարհն աղավաղվում է։ Դու-ն և ես-ը մի շատ կարևոր հատկանիշ ունեն, ես-ը, օրինակ, ինքն իրեն միշտ ինքնանախասպասման մեջ է, այսպես ասած, «предстоит самому себе»։ Ի՞նչ է դա նշանակում։ Մենք ինքներս մեզ տեսնել չենք կարող, մենք կարող ենք տեսնել մեր մարմնի որոշ մասերը միայն։ Երբ մենք տեսնում ենք մեզ հայելու մեջ, դա մեր արտացոլքն է, դա մենք չենք, մենք կարող ենք տեսնել միայն ուրիշին։ Ուրիշը մեզ համար ավարտված է, ավարտուն է: Միայն այն, որ մենք ուրիշին կարող ենք իր ձևի մեջ տեսնել՝ դա արդեն նշանակում է, որ նա արդեն, կարծես, մեզ համար ավարտուն լինի: Իսկ այն, որ մենք ինքներս մեզ մեր ձևի մեջ չենք կարող տեսնել, դա նշանակում է, որ մենք միշտ մեզ համար անավարտ ենք, անսահմանափակ՝ ինքներս մեզ համար։ Դա նշանակում է, որ նույնիսկ մահվանից մեկ քայլ առաջ, ամեն պահին մեր կյանքի մենք դեռ ունենք սպասելիք, ունենք հույս, դեռ կարող ենք ինչ-որ բանի ձգտել։ Մենք ինքներս մեզ երբեք վերջացրած չենք տեսնում: Եվ ահա դու-ն դա այն նա-ն է, որին ես հասկանում եմ, որ նա իր ներսում նույնպես երբեք վերջացրած չի լինում։

Այստեղ շատ կարևոր է հասկանալ, որ սա վերաբերում է ոչ միայն կյանքում ապրելու ձևերին, այլև գիտությունների մեթոդաբանություններին։ Ինձ թվում է, բոլորը կհամաձայնեն ինձ հետ, որ այդպիսի գիտություն այսօր չկա, որ իրոք, իրականում դու-ով, բացի մետաֆորիկ իմաստով, երբ ասում են «մենք խոսում ենք բնության հետ» և այլն, «դու» կատեգորիայով մեկնաբանի աշխարհն իր կոնցեպտները ստեղծելիս, իր տրամաբանությունը, օրինաչափությունը ստեղծելիս: Այդ խնդիրն է, որ Բախտինը դնում է մարդկության, գիտության, աշխարհի առջև, որ առանց դու-ացնելու աշխարհը դու ստանում ես մեռյալ գիտելիք, որը տեխնիկականացվող է, որը հնարավոր է, ներունակ ինքնազարգացման օրենքի համաձայն, «գեշ անվերջությանը» հասցնել։

«Մեռյալ» և «կենդանի»՝այդ հասկացությունները նույնպես Բախտինի համար շատ կարևոր են: Կենդանի խոսք  և մեռյալ խոսք: Մի ամբողջ մաս իր աշխատանքների նա այդ տերմինաբանությամբ է մեկնաբանում: Բայց որպեսզի հասկանանք, նրա կյանքի այդ պահերն ուրվագծելով առաջ գնանք։

Ուրեմն, քսանական թվականներ: Բախտինն իր շուրջ ստեղծում է խմբակ։ Ի՞նչու է դա Բախտինյան խմբակ կոչվում։ Այնտեղ եղել են մի շարք շատ հետաքրքիր մտավորականներ, բայց նրա շնորհիվ է, որ աշխարհով մեկ հայտնի է դարձել այդ խմբակը: Այսինքն այն չի կոչվում, օրինակ՝ Մեդվեդևի խմբակ, այդ խմբակի անդամներից մեկի անունով, կամ Կանաևի խմբակ: Դա բախտինյան խմբակն է: Որտե՞ղ: Սկզբում՝ հեղափոխություն, սպիտակների և կարմիրների պայքար, ցրտից կամ փախնելով այս կամ այն բանակից՝ մտավորականները խմբվում էին այս կամ այնտեղ։ Նևել, քաղաքներից մեկը, Վիտեբսկ, քաղաքներից մյուսը, մենք գիտենք, որ Շագալն էլ հսկայական փորձ ունի Վիտեբսկում ստեղծագործելու, և շատ այլ այդպիսի տեղեր էին ստեղծվում, հետամնաց, պրովինցիալ ինչ-որ փոքրիկ քաղաքներում, որտեղ ժամանակավորապես լինում էր կոնցենտրացիա մի շարք մտավորականների, ստեղծագործողների, և այնտեղ ստեղծվում էր այդ մթնոլորտը։ Եվ ահա Բախտինը՝ նույնպես, Վիտեբսկում, Նևելում: Եվ հետո վերադառնում է այն ժամանակ արդեն «Լենինգրադ» դարձած այդ քաղաքը, և այդ խմբակի անդամները միմյանց փորձում են օգնել, որպեսզի նրանք գոյատևեն, վերապրեն, կարողանան գոյություն ունենալ այն պայմաններում, երբ Խորհրդային Միությունը, ստալինիզմը կամաց-կամաց ավելի ու ավելի էին ուժգնացնում ստեղծագործությունը չթողնելու՝ եթե ազատ է, եթե որոշակի նպատակի չի համապատասխանում, ստեղծագործությունը ճզմելու, ոչնչացնելու իրենց ուղղությունը։

Կար այդ«փիլիսոփաների նավը», որ արտաքսեցին։ Բախտինը չընկավ այդ նավի մեջ: Հետո նրան իհարկե այնուամենայնիվ բռնում բանտարկում են ինչ-որ մի շինծու պատճառով և մի քանի տարով աքսորում։ Հենց այդ ժամանակ է նա շատ ուժեղ հիվանդանում։ Այդ մի քանի տողը, որ ես կարդացի, «Արարքի փիլիսոփայություն» գործից է նրա, որը վերնագիր չունի, ու գործն էլ անավարտ է, դա նրա սևագրերից է, որ ստեղծվել է մոտավորապես քսանմեկ-քսաներկու թվականին։ Եթե նա շարունակեր այդ ոգով գրել,նա, երևի, կարող է և դառնար ավելի պարզ դեպք ռուս մտածողների, փիլիսոփաների, ասենք՝ Լոսև, Ֆլորենսկի, ինչ-որ այդ տիպի դեպք, չնայած, նրանք էլ են շատ բարդ դեպքեր, բայց ինչ-որ իմաստով (ես կբացատրեմ, թե ինչ իմաստով) ավելի պարզ. Բախտինը կարող էր կոչվել ռուս կրոնափիլիսոփա, դասվել նրանց շարքը, ինչպես հայր Պավել Ֆլորենսկին, օրինակի համար։

Ինչպե՞ս են նրան գնահատել: Մինչև վաթսունական թվականները ջնջվել է խորհրդային միության մտքից։ Վաթսունական թվականներին վերակենդանացել է, անվանվել գրականագետ, համաշխարհային համբավ ձեռք բերել, և ես կասեմ ինչու. Սովետական Միության փլուզումից հետո, արդեն երբ նա մահացած էր՝գրականագետ է կոչվել որոշակի ժամանակ, հետո որոշել են նրան անվանել փիլիսոփա, վերջապես, ռուսները, հասկանալով ինչ արժեք է նա՝ մեծ մտածող, «փիլիսոփա»։ Ոմանք փորձել են նույնիսկ կրոնափիլիսոփայության մեջ ընդգրկել նրան, բայց չի ստացվում այսօրվա Ռուսաստանի տեսանկյունից, որովհետև այսօրվա ուղղափառ եկեղեցու, օրտոդոքս եկեղեցու այդ դոգմատիկ մոտեցումները, որոնք մանավանդ այսօրվա ժամանակակից Ռուսաստանում գերիշխող են, Բախտինը բացարձակապես դրանց չի համապատասխանում։ Բայց թե ինչու՞ էին փորձում ընդգրկել, ես ասեմ: Մի տեղ բանավոր, մի տեղ գրավոր, քիչ թե շատ ակնարկել է, որ այդ «ես»,«դու»,«նա-ն»՝դա մարդ, Քրիստոս և Հայր Աստվածն է: Այսինքն Քրիստոսն Աստվածականը  «դու-ացնում է» մահկանացուի համար, նա «դու-ն» է Աստվածների մեջ մարդու համար, հետևաբար, մարդուն աստվածացնում է «դու-ացնելու» շնորհիվ:Ուրեմն եթե դու կարող ես Աստծո հետ «դու-ով» խոսել, իսկ Քրիստոսը բաց է, իր ներքինն անսահման է, հենց այդ փակվածությունը չկա, ուրեմն նա «դու» է քեզ համար։ Նա շատ ավելի մոտիկ է, քան այդ օտար, անհասանելի «նա-ն», որն ինչ-որ տեղ այնտեղ վերևում է, օբյեկտիվացված է: Ուրեմն, դու էլ ես աստվածանում, Քրիստոսի համար «դու» դառնալով՝աստվածանում ես։ Այդ մտածողության ուղղությունն է, որ թույլ է տվել ոմանց փորձել Բախտինին կրոնափիլիսոփայության մեջ ընդգրկել, բայց, իհարկե, էլի եմ ասում՝ նույնիսկ այդպիսի լայն վանդակի մեջ նա անընդգրկելի է։

Ինչ է կատարվում հետո. նրան աքսորում են քսանական թվականներին և, այդ իսկ պահին, լույս է տեսնում նրա առաջին գիրքն իր անվան տակ, և դա այս գրքի առաջին տարբերակն է, որ քսանութ թվականին լույս է տեսնում, կոչվելով «Դոստոևսկու ստեղծագործության խնդիրները»։ Հետո վաթսուներեք թվականին՝ երկրորդ հրատարակությունը, որ նա ինքը խմբագրեց, վերանվանեց «Դոստոևսկու պոետիկայի խնդիրները», և սա այդ վերջին հրատարակության թարգմանությունն է։ Զուգահեռաբար ինքն աքսորվում է, (իսկ) գիրքն իր անվան տակ լույս է տեսնում։ Պետք է հասկանալ, թե Սովետի ժամանակ դա ինչ էր նշանակում. դա նշանակում էր, որ նա ուներ օգնողներ, որոնք չնայած աքսորին թույլ տվեցին, որ գիրքը լույս տեսնի, և հետո լույս տեսած գիրքն օգտագործեցին որպես փաստ, որ կարելի է խնդրել ինչ-որ մեծամեծների, որ նրան աքսորից ազատեն և ետ կանչեն, ասելով, որ՝ տեսեք, ոչ մի հակասովետական բան չկա, երկրորդը՝ խոշոր տաղանդ է։

Բայց դրան զուգահեռ, ուրիշների անվան տակ, դեռ քսանհինգ-քսանվեց թվականներից սկսած սկսում է լույս ընծայել մի շարք ստեղծագործություններ, հոդվածներ և նույնիսկ մենագրություններ, մոնոգրաֆիաներ, գրքեր։ Բախտինի խմբակն են այդ ուրիշները։ Հիմնականում երեք անուն կա այնտեղ՝ Պավել Մեդվեդև, Կանաև և Վոլոշինով։

Ուրեմն ովքե՞ր էին իրենք։ Կանաևը հայտնի կենսաբան, որը շատ երկար տարիներ ապրել է, լինելով կենսաբան՝ մի քիչ դուրս է մնացել այդ գաղափարախոսական փոթորիկից, ամպրոպից, որը բոլորին ջարդում ոչնչացնում էր, և կարողացել է իր երկար կարիերայի ընթացքում, շատ խոշոր գիտնական լինելով, մարդկանց կյանքեր փրկել, գիտական ուղղություններ անցկացնել, լիսենկովշչինայի դեմ պայքարել և այլն, և այլն… Եվ մինչև վաթսունական-յոթանասունական թվականները նա կենդանի էր։ Այն ժամանակաշրջանում նա հնարավորություն է տալիս Բախտինին, որովհետև մինչև առաջին աքսորն արդեն հրապարակվել իր անվան տակ, ասել այն ինչ ուզում էր ասել այն հարցի մասին, որ ուզում էր ասել, արդեն անհնարին էր դառնում, Բախտինը չէր կարողանում տեղավորվել այդ ցենզուրայի ճիրաններում, որտեղ ինքը պիտի ասեր միայն այն, ինչ իրեն կարելի էր, թեկուզև այն ուղղությամբ, որն իրեն կարելի էր, ասենք Դոստոևսկու գրականագիտության ուղղությամբ։ Դրա համար նա նաև իր (Կանաևի) անունն է օգտագործում, որպեսզի հրապարակի մի քանի հոդված կենսաբանության մասին Միխայիլ Բախտինը, որը ոչ մի բարձրագույն կրթություն չի ստացել։ Նա մի քանի համալսարանում դասեր է լսել, բայց ոչ մի դիպլոմ չի ունեցել։ Շատ, այդտեղ շատ կան հանելուկներ, նույնիսկ հստակ չէ, թե նա որտեղ է ծնվել։ Մի քանի տարբերակ կա՝ Օրիոլ, Օդեսա և այլն… Այդպիսի տարօրինակ անձնավորություն և հանկարծ կենսաբանության մասին մի քանի հոդված է հրապարակում։ Կանաևը միակն է այն մարդկանցից, որոնց անունը Բախտինն օգտագործել էր, որ ասում է՝ «սա ամբողջությամբ Բախտինն է գրել»։ Մնացած մարդիկ դա չեն ասում՝ Մեդվեդևը և Վոլոշինովը։ Տարբեր պատճառներով։ Պատճառներից հիմնականը երևի այն է, որ երկուսն էլ զոհվում են, մեկը՝ հիվանդությունից (Վոլոշինովը երեսունութ թվին), իսկՄեդվեդևին գնդակահարում են երեսունյոթ թվին։ Գուցեև, եթե երկար ապրեին, Կանաևի պես, նրանք էլ ասեին, որ սա Բախտինն է գրել։ Բայց քանի որ չեն ասում, մինչև հիմա կա երկու ուղղություն բախտինագիտության մեջ: Մի ուղղություն, որ լրիվ ընդունում է, որ այդ տեքստերն իր գրածներն են, մյուս ուղղությունը, որ ասում է, որ չենք կարող մեկը մյուսի հետ խառնել, չգիտենք, համարենք, որ սրանք նրա գրածներն են, անվանենք սա՝ Բախտինի խմբակի ստեղծագործություններ, իսկ սա՝ Բախտինի ստեղծագործություններ։ Բայց ինձ համար դա միանշանակ է, ես կարող եմ ասել՝ էջի ո՛ր մասից ո՛րն է նա գրել, իհարկե, իմ կարծիքով, և ես փաստ չունեմ, զուտ ոճաբանական տեսակետից։

Գրում է վիտալիզմի մասին Կանաևի անվանտակ, իր ստեղծագործությունների մեջ, որը տեսություն էր, որն ասում էր մեխանիկականից կյանք չի ստեղծվում, որ նա ասում էր՝ եթե ֆիզիկան դառնում է քիմիա, քիմիան ինչպե՞ս է դառնում կենսաբանություն, այսինքն ինչու՞ այդ մոլեկուլները, որ ատոմներից են դառնում մոլեկուլներ, բա մոլեկուլներից ո՞նց են բջիջները ծնվում և ապրում։ Այդ հարցն է լինում։ Այդտեղ, ասում էին, կա ինչ-որ ուժ, եթերի պես ինչ-որ մի բան, որ դա անում է, կարելի է ասել Աստծոն ետնաշեմից ներս էին բերում խոսակցության մեջ, ինչ-որ գերբնական ուժ, իրռացիոնալ։ Եվ պատկերացրեք, Բախտինը, որը միշտ կենդանիի, կենսականի կողմն էր, ջախջախում է այդ մոտեցումը, ասելով, որ «դուք ոչ մի հիմք չունեք»։ Դա ինչ է ցույց տալիս: Որ նա ոչ միայն միշտ միակողմանի իր սիրած արժեքների ջատագովն էր, այլև շատ բալանսավորված գիտնական, և եթե նա տեսնում է, որ չի անցնում այսինչ մոտեցումը, ապա նա հստակորեն, շատ լավ արգումենտներով դա քանդում է։ Ասում է՝ դեռևս բացատրություն չունենք, թե ինչպես է ֆիզիկականը, մեխանիկականը դառնում կյանք։

Մյուսը՝ Վոլոշինովը: Շատ կարևոր: Երաժշտագետ, փայլուն գրականագետ և պոետ։ Վոլոշինովի անվան տակ Բախտինը գրում է ևս միքանի ստեղծագործություն և երկու կարևորագույն մոնոգրաֆիա։ Մեկը կոչվում է «Ֆրեյդիզմ», քսանյոթ-քսանվեց թվերին հրապարակված փոքրիկ գրքույկ։ Մյուսը՝ երեսուներկու-երեք թվերին հրապարակված «Մարքսիզմը և լեզվաբանության հարցերը» («Մարքսիզմը և լեզվի փիլիսոփայությունը»)։ Համարյա կրկնելով այն վերնագիրը, որ Իոսիֆ Ստալինը հիսուներկու թվականին գրեց իր հայտնի աշխատությունը լեզվաբանության մասին։ «Լեզվաբանության փիլիսոփայությունը»կոչվում էր Բախտինի մոտ՝ Ստալինի մոտ «լեզվաբանության հարցերը»։

«Ֆրեյդիզմի»մասին կարճ։ Ի՞նչ է ասում Բախտինը։ Ֆրեյդն ունի պատճառահետևանքային կապ՝ այդ խորը ներքին կոմպլեքսների, ենթագիտակցության, մանկական, սեռականության հարցերի հետ կապվող և այլն… Իրականում, նա ասում է, ֆրեյդիզմի էությունը դա չէ, այլ դա երկխոսության իրադրություն է. նստած ենք,ես և դու, ես հարցեր եմ տալիս, դու պատասխանում ես, և ես, որոշելով, որ ես եմ հեղինակավորը՝ Ֆրեյդը, կամ Ֆրեյդիստը, հոգեվերլուծաբանը, մեկնաբանում եմ այդ հարցերը որոշակի նարատիվ, առասպելաբանություն, միֆոլոգիա օգտագործելով։ Դա, ասենք, մանկական սեքսուալության միֆոլոգիան է։ Հետո կգա ևս մեկը, կասի՝արքետիպերի միֆոլոգիան է,  հա՞, Ֆրեյդին շարունակողները։ Իրականում, ասում է՝ դա զուտ երկխոսության իրադրություն է, ևթե արդյոք լավ կստացվի այդ երկխոսությունը, թե վատ, երկխոսողները միմյանցից գոհ կլինեն, թե ոչ, դա երկխոսության հանգամանքներով է պայմանավորված և ուրիշ ոչ մի բանով։ Մնացած ողջ արգումենտացիան, այդ հեղինակավոր հղումեր բերելը, որ«սա քո ենթագիտակցությունն է»և այլն, դրանք արդեն խոսքի հնարներ են։ Իրականում մենք ունենք զուտ երկխոսության իրադրություն։ Շատ հետաքրքիր թեզ է, և իսկույն երևում է, որ Բախտինն այդ ուրիշների անունների տակ կրկին իր փիլիսոփայությունն է կառուցում։

Մյուսը, Վոլոշինովի անվան տակ, կարևորագույն նրա ստեղծագործություններից մեկը, որ մինչև այսօր աշխարհով մեկ հսկայական համբավ ունի, այդ լեզվաբանական իր տրակտատը, որը նվիրված է, փաստորեն, Ֆերդինանդ դը Սոսյուրի տեսությունը ջարդելուն։ Ինչու՞մն էր հարցը։ Սոսյուրը շատ խոշոր գիտնական է եղել և գրել է ամեն տեսակ նյութեր տարբեր մոտեցումներով, տարբեր մեթոդներով։ Բայց մի դեպքում, որի շնորհիվ է որ նա աշխարհով մեկ հայտնի է դարձել, և որոշվել է, որ նա համաշխարհային լեզվաբանության ժամանակակից էտապի հիմնադիրն է, նա տարբերակել է լեզուն և խոսքը և ասել է. լեզուն և քերականությունը՝ միայն դրանք են, որ կարող են լինել գիտություն, իսկ խոսքը՝բանավոր, սինտագմատիկ կապերը, որոնք տեղի են ունենում, դրանք չեն կարող գիտականորեն դիտարկվել, որովհետև դրանց մեջ օրինաչափություն գտնել հնարավոր չէ։ «Լեզվի համակարգն է, որ գիտություն է», ասել է Սոսյուրը։

Հենց դրա դեմ է հանդես գալիս Բախտինը Վոլոշինովի անվան տակ: Եվ ասում է, որ այդ մոտեցումը գիտությանը ձևավորվել է օտարների, օտար, մեռյալ լեզուներն ուսումնասիրող քրմերի միջոցով։ Որոհետև «առաջին լեզվաբաններն ամենուր եղել են քրմերը»: Որովհետև նրանք, ասենք, եգիպտական քրմերը, պիտի մեկնաբանեին նախորդների հիերոգլիֆները, և ինչպես կուզեին կմեկնաբանեին, բայց իհարկե, իրենք իրենց պարտքն էին համարում ճիշտ հասկանալ։ Բայց ինչպե՞ս կարող էին հասկանալ, եթե դարեր առաջ է եղել։ Հետո նույնը տեղի ունեցավ լատիներեն լեզվի հետ, որը մահացավ, իսկ ամբողջ հետազոտությունն այդ լեզվի, իհարկե, կրոնագիտության մեջ էր մտնում, և կրոնական ծիսակատարության մեջ էր մտնում, և էլի մեռյալ լեզու պիտի մեկնաբանեին։ Ասում է (Բախտինը), մեռյալ լեզու մեկնաբանելիս կարելի է միայն մեռյալ օրինաչափություններ դուրս հանել, այսինքն այն համակարգը, որ դուրս են հանում՝դա մեռյալ օրինաչափությունների համակարգ է, իսկ իրական կենդանի լեզուն լսել, հասկանալ, հնարավորություն տալ, որ նա շողշողա՝ այդ մոտեցումը գիտական հնարավորություն չի տալիս։ Այսինքն Բախտինը փաստորեն ջնջում է այն ամբողջ հիմքը, որի վրա հազիվհազ լեզվաբանությունը սկսել էր հիմնվել, որպեսզի քիչ թե շատ օբյեկտիվ հենարան ունենա հենվելու, ի դեմս այդ մեռյալ քերականության։

Բայց տեսեք, որ այդ մեռյալ քերականութան մոտեցումն ինչ հետևանքներ է ունեցել, կամ նույնիսկ մինչև հետևանքներ ունենալը՝ ինչի՛ հետ էր հաղորդակցվում մարդկային հասարակության մեջ. որ կա սխալ քերականական և կա քերականական ճշտություն, կա ոճաբանական սխալ և կա ճշտություն, կա նորմ և կա նորմից խոտորում, խախտում, որ սա ճիշտ է, սա սխալ է, որ կա այնպիսի ոճ, որն ընդունելի է, և այնպիսի ոճ, որն ընդունելի չէ։ Բախտինն ասում է, որ մինչև քսանական-երեսնական թվերը լեզվաբանության հումք միայն գրավոր տեքստերն էին հանդիսանում, ոչ ոք բանավոր լեզուն չէր հետազոտում, որպես հետազոտող, դա հետո սկսվեց, հենց այս Բախտինի գրածին զուգահեռ։

Համակարգման մոտեցումն այս գիտության, ինչպես նաև ցանկացած գիտության, հիմնված էր պայմանականությունների վրա, և Բախտինը գալիս է ջարդելու այդ պայմանականությունները և ասում է՝ «հաշվի առեք դա,  որպեսզի կենդանի լինի գիտությունը»։ Այնքան պայմանականություններ էր կուտակում գիտությունը, որ հասնում էր աբսուրդի, իմաստը կորչում էր։ Վոլոշինովի հետ այդ տեքստը գրելուց հետո… իհարկե, կարելի է ասել, որ, երբեմն, առաջաբանի մի մասը մեկն է գրել, մյուս մասը մյուսն է գրել, դա զուտ ոճ չէ, ոճերի խառնուրդ է… Նույնկերպ նա գրում է մի գործ գրականագետ ֆորմալիստների դեմ Պավել Մեդվեդևի անվան տակ։ Սա շատ հետաքրքիր անձնավորություն էր՝ Բլոկի աշակերտ գրականագետ, Բլոկին նվիրելով իր գործունեությունը և Բլոկի այրու հետ ամուսնացած, որը դառնում է միակը Բախտինի խմբակից, որ,կարելի է ասել, որոշակի բյուրոկրատական դիրք է գրավում քսանականների կեսերից Խորհրդային Միության գրականագիտական ասպարեզում, և ասում է Բախտինին. «իմ անվան տակ գրիր, ինձ էլ օգուտ կլինի, քեզ էլ»։ Այն ժամանակ դեռ այդ զգացումը չի լինում Մեդվեդևի մոտ, որ վատ է լինելու, որ ցանկացած ազատ խոսք, նույնիսկ թվում է թե մարքսիզմի անունից ասված կամ այլ, անկախ գաղափարախոսությունից՝ վատ է վերջանալու։ Եվ ահա Բախտինը ֆորմալիստներին քննադատող մի հոյակապ տրակտատ է գրում, Մեդվեդևի անվան տակ հրապարակվում է,  «Ֆորմալ մեթոդը գրականագիտության մեջ»։ Որից հետո երկու-երեք տարի անց նոր գիրք է գրում Մեդվեդևը ստիպված, որը կոչվումէ՝ «Ֆորմալիզմը և ֆորմալիստները», որտեղ ինքն իր նախորդ գրածը, իր անվան տակ հրապարակվածը հերքում է և պախարակում, գամում անարգանքի սյունին։ Ոճը շատ հետաքրքիր է այդ տեսակետից, ուրեմն՝«հազար իննը հարյուր երեսունմեկ թվականին «Ֆորմալ մեթոդը գրականագիտության մեջ» գործի մեջ Պավել Մեդվեդևն ասաց այս և այս ևայս… որում նա խստորեն խախտեց մարքսիզմի բոլոր կանոնները»… Եվ դա գրում է Պավել Մեդվեդևը երկու տարի հետո հրապարակած իր գրքի մեջ։ Ինչու՞ եմ համոզված, որ այն նախորդը Բախտինն է գրել, և բոլոր գրականագետները, որ կարող են ոչ ֆորմալ, ոչ օֆիցիալ այդ քոփիռայթի հարցերից դուրս կարծիք հայտնել, իհարկե, համոզված են։Որովհետև, Մեդվեդևի այդ երկրորդ գործը, ինչպես նրա մի շարք այլ գործեր, բացարձակապես ոչ մի նշանակություն չունեն, ստանդարտ կարծրատիպային գործեր են։ Մինչդեռ այդ գործը, որը հիմք դարձավ Մեդվեդևին հետո հետապնդելու և ոչնչացնելու, չնայած նրա փորձին՝ մեղա գալու, փայլուն է և Բախտինի ոճով է գրված։

Այդպիսի տխուր ճակատագիր ունեցավ Մեդվեդևը, բայց նա, մեկ է, մեծ օգուտ բերեց Բախտինին: Նա մնաց Բախտինի կյանքում կարևորագույն գործիչ, որովհետև, եթե նրան երեսունյոթին բռնեցին և երեսունութին գնդակահարեցին, մինչ այդ, երբ Բախտինը վերադարձավ առաջին աքսորից, Մեդվեդևն էր, որ իր կապերի շնորհիվ երեսունհինգ թվին թույլ տվեց Բախտինին, հնարը ստեղծեց, որ նա գնա Սարանսկում ապրի, որն ավելի հարմար տեղ էր աքսորի, որովհետև Բախտինին արգելված էր ապրել Մոսկվա և Լենինգրադում, և այնտեղ աշխատանքի դասավորվի, սկզբում դպրոցում, հետո նաև Սարանսկի համալսարանում, ինչ-որ մի համալսարանական մակարդակի դասախոս լինի Բախտինը։ Նա գնում է առաջին աքսորից հետո Սարանսկ, սկսում է այնտեղ ապրել իր կնոջ հետ։ Երեսունութ թվականին հիվանդությունները, որ նա ձեռք էր բերել առաջին աքսորի ժամանակ, ազդում են, և նրա ոտքը հիվանդության պատճառով հեռացնում են։ Մնում է Սարանսկում պատերազմի տարիներին և այդ ամբողջ ժամանակ աշխատում է իր գլխավոր երկրորդ գործի, «Ռաբլեի» վրա։ Ճիշտ է, նրա շատ ձեռագրեր մնում են նրա Լենինգրադի բնակարանում, և երբ սկսվում է երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, Լենինգրադի ռմբակոծությունների ժամանակ մի ամբողջ Բախտինի գրած գիրք-մենագրություն ոչնչանում է։ Էլ չհաշված այն առաջինը, որ ես արդեն ասացի՝ «Արարքի փիլիսոփայության մասին»: (Այս Լենինգրադում ոչնչացված գործն էր) «Հեղինակը և հերոսը գեղագիտական գործողության մեջ»։ Մի հսկայական աշխատություն, կարևորագույն, ուղղակի ոչնչանում է, և մի շարք այլ ձեռագրեր։ Դրանից պահպանվում են սևագրեր, նոթեր և այլն, որոնք ապագայում հրապարակվում են։

Բախտինն ավարտում է քառասունհինգ թվին Ֆրանսուա Ռաբլեի մասին իր մենագրությունը և քառասունվեցին գալիս է Մոսկվա, փորձելով այն պաշտպանել որպես դիսերտացիա։ Մենագրությունն այնպիսի տպավորություն է թողնում հանձնաժողովի վրա, որ առաջարկում են միանգամից դոկտորականի կոչում նրան շնորհել։ Դուք գիտեք, որ բացառիկ դեպքեր են այդպիսի լինում. Պարույր Սևակն էր թեկնածուական ներկայացրել Սայաթ-Նովայի մասին և նրան միանգամից դոկտորականի կոչում էին տվել։ Բախտինի դեպքում մի շարք գրականագետներ, հանձնաժողովի անդամներ առաջարկում են, որ այդպես լինի, բայց գաղտնի քվեարկության ժամանակ դա չի անցնում, շնորհիվ այդ օֆիցիալ վախկոտ գրականագետների, և նա ընդամենը թեկնածուի կոչում (աստիճան») է ստանում։

Որից հետո վերադառնում է Սարանսկև էլի այնտեղ ապրում է մի քանի տարի, մինչև որ երիտասարդ գրականագետների մի խումբ, արդեն Ստալինի մահվանից հետո, հիսունականների վերջերին հանկարծ հայտնաբերում է նրա այս գրքի («Դոստոևսկու») առաջին հրատարակությունը, կարդում է, շշմում և որոշում իմանալ, թե ո՞վ է այդ մարդը, որտե՞ղ է։ Գրում են նամակ, իմանալով, որ Սարանսկում է, նա պատասխանում է, գնում են նրան այցելում են, և այդպես սկսվում է Բախտինի վերադարձը համաշխարհային կոնտեքստ՝ սովետական, ռուսական և համաշխարհային։

Վաթսուներեք թվականին թույլ է տրվում, որ նա վերահրապարակի իր այս գործն արդեն որոշակի փոփոխություններով, ուղղումներով։ Վաթսունհինգ թվականին լույս է տեսնում «Ֆրանսուա Ռաբլեն և միջնադարյան մշակույթը և կարնավալը», իր գլխավոր գործը։ Հենց որ ռուսերեն լույս է տեսնում, երկուսն էլ սկսում են թարգմանվել օտար լեզուներով, մանավանդ՝ վաթսունհինգ թիվն է։

Հասկանում ենք, ինչ է նշանակում վաթսուներեք թիվ, վաթսունհինգ թիվ։ Վաթսուներեք թիվը դա դեռ ձնհալն է, Խրուշչովին դեռ նոր են հանում, վաթսունհինգն այն պահն էր, երբ թվումէր, թե ձնհալը կենտրոնում արդեն դադարել է, բայց հասել է նոր-նոր արվարձաններ։ Վաթսունութին Չեխոսլովակիան պիտի տանկերով ջախջախվեր, վաթսունհինգից այնտեղ արդեն շարժումը սկսվում է, վաթսունհինգին Երևանում տեղի է ունենում առաջին ելույթը՝ ցեղասպանության հիսունամյակին։ Վաթսունհինգին այդ կառնավալների և Ռաբլեի մասին իր գիրքը թարգմանվում է իտալերեն, ֆրանսերեն, իսպաներեն, անգլերեն և աշխարհով մեկ դառնում է համբավաբեր։ Այն երիտասարդական, ուսանողական շարժումները, որոնք, պոստմոդեռնիստական փիլիսոփայությանն ուժեղ ագուցված, դուրս էին գալիս բեմ, հանկարծ զենք են ստանում, և ամբողջ աշխարհով այդ ուսանողական, երիտասարդական շարժման համար այս գիրքը դառնում է այսպես ասած «սեղանի գիրք»:

Եվ հանկարծ պարզվում է, որ գիտական այն ուղղությունները, որ սնուցում էին այդ ուսանողական հեղափոխությունները, այդ այսպես կոչված փիլիսոփայական ռադիկալիզմը, պոստմոդեռնիզմը, նիցշեականության հաջորդ փուլերը, այդ հետֆաշիստական, հետնացիստական, «իրականության սոցիալական կառուցումը», շատ լեգիտիմ նոր գիտություններ, ինչպես օրինակ սեմիոտիկան… Եվ այդ ամենի հիմքում, սկզբում՝ Բախտինն իր լեզվով, նոր լեզվով, այլ կերպ շատ բաներ է արել այդ ուղղություններով: Այսինքն միանգամից գալիս, մերձենում, ագուցվում է (Բախտինի ստեղծագործությունն այդ ուղղություններին), և կապը ստեղծվում է համաշխարհային մտքի հետ, և որպես առաջնորդ, որովհետև (Բախտինն) ավելի շուտ է գրել, և հաճախ՝ ավելի խորիմաստ։

Հիմա, իհարկե, հնարավոր չէ մեկ պատմության մեջ պատմել, թե ինչի մասին էր այդ կառնավալը, «Ռաբլեն», բայց կարճ բացատրեմ։ Մանավանդ հայ ժողովրդին հեշտ է հասկանալ, ովքեր ութսունութ թիվ են ապրել։ Օպերայում այդ կառնավալության էլեմենտները կային, և այնպիսի փիլիսոփա-գիտնականներ, ինչպես ասենք Լևոն Աբրահամյանը և այլն, նրանք հետազոտում են այդ ութսունութ թվի շարժման այդ կառնավալնության տարրերը: Եվ հայ ժողովրդի այդ նիստուկացի մեջ մինչև հիմա մնացել է. և Ազատության հրապարակը որպես կառնավալի տեղ, նույնիսկ, այսպես ասած, «շինծու» կառնավալի, ինչպես հիմա է, երբ այնտեղ օդապարիկ է դրված լինում, որպես այդպիսին, այդ կենտրոնը կառնավալի։

Ուրեմն ի՞նչն է այստեղ կարևոր։ Երկու բան ասեմ. կառնավալը բոլոր գոյություն ունեցող հիերարխիաների օրինաչափ վերացումն է ճշտված սկզբունքների հիման վրա: Դա այն ժամանակն է, երբ ներքև-վերև գոյություն չունի, ո՛չ սոցիալական՝ աղքատը կարող է հարուստին ջրել, ո՛չ կենսաբանական՝ կարելի է բացեիբաց կատարել տգեղ արարքներ, այսպես ասած ամոթալի, ցույց տալ սեռական օրգանները և այլն, և ո՛չ կոսմիկ առումով՝ երկրագունդ, աստղեր, լուսին, դրանք բոլորն իրենց տեղերը փոխում են, ամեն ինչ գլխիվայր է շուռ գալիս։ Այդ իմաստով հավասարեցում է տեղի ունենում։ Հիերարխիաների փլուզում, ազատություն, արարքի պատասխան ունակություն և նման կատեգորիաներ։

Վեպի ժանրը, Բախտինի ասելով, շատ կարևոր հանգամանք։ Նախ նա դիտարկում է ամբողջ այդ ժանրի (պատմությունը), ինչպես է այդ ժանրն առաջանում անտիկ գրականության շրջանից, «մենիպեա» ժանրից, որն այսպիսի կատակային, արձակ, (պարոդիական) ժանր է։ Որովհետև գիտենք, որ արձակն ավելի ուշ է առաջացել, քան պոեզիան: (Մենիպեան առաջացել է) որպես ժանր՝(որպես) արձակ, կատակային, սկանդալային ստեղծագործություն։ Նա սկանդալ է իր մեջ պարունակում, պատմում այն պատմությունը, որի մասին մարդկանց մեջ, սոցիալական իրադրության մեջ արգելված էր խոսել։

Եվ այդ փոքրիկ մենիպեայի ժանրից մինչև այն վեպը, որ ստեղծվեց միջնադարով, եվրոպական մշակույթով և մինչև հիմա գոյություն ունի, այդ հաստ վեպը։ Թեզերը շատ հետաքրքիր են , և համեմատելի կառնավալի մասին և ուրիշի ուղղակի խոսքի մասին Բախտինի թեզերին։ Հիշենք. կենդանի խոսք, որը գոյություն չունի, եթե խոսող չկա, այսինքն՝ միայն երկխոսության մեջ կա խոսք։ Մյուսը. Վեպը. մի ժանր, որտեղ չկա ոչ մի նորմատիվ ոճական արգելք։ Ցանկացած ոճ, և ցանկացած ժանր վեպը կլանում է փոշեկուլի պես։ Նա կարող է կլանել իր մեջ ողբերգություն, կատակերգություն, տրիոլետ, սոնետ, ցանկացած այն ձևական, վերջնական, դժվար տեղից շարժվող ժանրերը նա իր մեջ կլանում է, նա չունի ոչ մի նորմատիվ ժանրային սահմանափակում։ Ուրիշի ուղղակի, ազատ, կենդանի խոսքը չունի ոչ մի նորմատիվ սահմանափակում, դրա համար էլ հայերենում մենք ունենք այդպիսի հսկայական անջրպետ, օֆիցիալ, հեղինակավոր, գրավոր, չնայած արդեն ոչ գրաբար, բայց մինչև հիմա էլ այդ հեղինակավոր օֆիցիալությունից քիչ է մնում կործանվող հայոց լեզվի, և այն բնական, ամենօրյա խոսքի միջև, որ խոսում ենք, օգտագործելով ռուսերեն, անգլերեն, արևմտահայերեն, արևելահայերեն, խառը, ժարգոնային, գռեհիկ բառեր, այդ ողջ կոնգլոմերատը՝ դա է կենդանի լեզուն։

Նույն կերպ, անալոգիայով, վեպն օգտագործում է բոլոր հնարավոր ժանրերը, և ինչ ասես նրանց հետ չի անում: Եվ դրա համար անմահ է այդ ժանրը, երբեք չի մեռնելու, կարող է վերափոխվել, բայց չի կարող անհետանալ, որովհետև հենց նրա անհետացումը կարող է դառնալ, ինչպես և մենք տեսնում ենք այս, «պոստ-պոստմոդեռն» գրականության մեջ, «վեպ» ժանրի անհետացումը դառնում է ժանրն ուժգնացնող ևս մի հնար, որն օգտագործելի է այդ նույն ժանրի մեջ։

Եվ ասացի. խոսքը, վեպը և կառնավալը, որն,արդեն ասացի, էլի ոչ մի ոճական, հիերարխիկ, ավտորիտար, հեղինակավոր սահմանափակում իր մեջ չունի, ամեն ինչ հնարավոր է, ամեն ինչ կարելի է, և տեղերով փոխվում են իշխողները և իշխվողները։ Ինչպես տեսնում ենք՝ կրկին. ազատություն,  ստեղծագործություն, պատասխան մակաբերող, սպասող արարք, խոսքը և արարքը՝ միասնություն, և մեթոդաբանության մեջ այդ օտարացած օբյեկտիվիզմից դուրս գալու փորձեր։ Դա է, որ Բախտինը դարձնում է Բախտին։